Hitzen doinuak pizten du garuna

Duela 6.000 urte inguru jaio zen idazketa, baina garunak ez du astirik izan jarduera «artifizial» horretara egokitzeko. Horregatik, testuak irakurri ahal izateko, beste zeregin batzuetan erabiltzen ziren eremuak birziklatu behar izan ditu garunak. Horri esker, Hammurabiren kodean ezarritako zigorrak edo koinatuak Whatsapp bitartez bidalitako mezu nahasiak deszifratzeko gaitasuna garatu du gizateriak.

Aste honetan, gaiaren inguruan izan diren azken aurrerapenen inguruan hitz egin dute hainbat adituk Donostian, BCBL Basque Center on Cognition, Brain and Language zentroak eta Eureka zientzia museoak antolatutako Garunaren Astean. Gazteentzako zein helduentzako hitzaldietan, arlo horretan izan diren azken aurrerapenak gizarteratzea izan dute helburu mintzatu diren ikertzaileek. Bertan parte hartu duten hiru aditurekin hitz egin du BERRIAk.

Testu baten aurrean, hor azaltzen den hizkuntza ezaguna ala ezezaguna suerta dakioke irakurleari. Zenbait kasutan, halaber, hizkuntza hori zaila edo erraza izan daiteke, eta, gustuen arabera, polita edo itsusia. Baina ziurrenik irakurle gehienek ez dute bereiziko hizkuntza bat gardena edo opakua ote den. Adituek, ordea, ezberdintasun hori gertutik aztertzen dute, funtsezkoa izan daitekeelako hizkuntzen ikasketa erraztuko duten estrategiak garatzeko.

Jaione Arnaez BCBLko ikertzaileak azaldu du aldea. «Guretzat, hizkuntza gardenak honako hauek dira: idazten diren bezala irakurtzen direnak. Halakoak dira euskara eta gaztelera, esaterako. Letra eta fonemen arteko korrespondentzia osoa daukate. Opakuen kasuan, berriz, korrespondentzia hori ez da gertatzen. Ingelesa eta frantsesa halakoak dira».

Adituak ingelesetik hartutako adibide batzuk aipatu ditu: ear (entzun), heart (bihotza) eta meat (haragia). «Hitz horietan guztietan, ea letra pareak fonema ezberdinak sortzen ditu. Berdin idatzita ere, ezberdin ahoskatzen da». Baina kontrakoa ere gertatzen da: meat (haragia), feet (oinak) eta delete (ezabatu). «Ezberdin idatzita ere, horiek berdin irakurtzen dira», azaldu du adituak.

Irakurtzean, garunak bi aldetatik prozesatzen du informazioa: «bide dortsala eta bentrala dira horiek». Lehenak, hain justu, fonologia prozesatzen du; bentrala, berriz, informazio lexikoa edo semantikoa prozesatzeko erabiltzen da.

Ama hizkuntza gisa gaztelera eta bigarren hizkuntza gisa euskara edo ingelesa zuten lagunek parte hartu duten ikerketa batean aritu da Arnaez. «Erresonantzia magnetikoaren bidez ikusi ahal izan genuenez, bigarren hizkuntza opakua zen kasuetan [ingelesa], bereziki bide bentrala erabiltzen zen; hau da, bide lexiko-semantikoa. Bigarren hizkuntza gardena zenean [euskara], bereziki, bide dortsala edo fonologikoa erabiltzen zen».

Hizkuntza bat irakurtzen irakasteko garaian metodologiarik egokiena zein den erabakitzeko lagungarria izan daiteke aurkikuntza. «Adibidez, euskaraz edo gazteleraz ikastean, hizkiaren mailara jotzea hobea dela. Baina, hizkuntza opaku bat irakurtzen irakasteko, egokiagoa da kontzeptu lexikoa jorratzea; hau da, hitzak osotasunean ikastea».

Aldaketak

Erabilitako hizkuntza gardena edo opakua izanda ere, beste esperimentu batean aurkitu dutenez, irakurtzen ikasteak garunaren funtzionamendua bera aldatzen du. Horretaz jabetu dira ikertzaileak garuna«irakurri» dutenean. Hori egiteko, zenbait umeri magnetoenzefalogramak egin dizkiete, buruan kasko bat jarrita. «Ez larritu, teknika ez-inbaditzailea da», zehaztu du Sendy Caffara psikologoak. Duela hiru urte eta erdi etorri zen Caffara Italiatik Euskal Herrira, eta hitzak eta esaldiak ulertzean burmuinean zer gertatzen den ikertzen dihardu bereziki.

Horretarako, haurrak bi taldetan banatu zituzten. Batetik, oraindik irakurtzen ez zekitenak, eta, bestetik, irakurleak. «Guztiei ataza berberak jarri genizkien, horietako batzuk hizkuntzari loturikoak, eta, beste batzuk, hizkuntzarekin harremanik ez zutenak». Bereizketaren arrazoia, noski, irakurketari loturik dauden garuneko prozesuak bereiztea da. «Aldaketak topatu genituen, adibidez, ordenagailu baten pantailan hitz bat irakurtzean edo zuri-beltzeko irudi sinpleak ikustean». Emaitzak ikusita, ikertzaileek argi daukate irakurtzen hasten denean garunaren funtzionamendua aldatu egiten dela. Psikologoak espero du halako ikerketak lagungarriak izango direla, batez ere ondo irakurtzen ez dakiten umeen kasuan, ondo funtzionatzen ez duena zehaztu ahal izateko.

Saima Malik psikologoa ere duela hiru urte inguru heldu zen BCBL ikerketa zentrora, neurozientzia kognitiboaren alorrean lan egitera. Malikek beste alor batean jarri du arreta: analfabetoengan. Irakurtzen jakin ala ez, horren araberakoa izan daiteke garunaren portaera. Adituak azaldu duenez, gehienbat garunaren plano tenporalean ikusten dira alde horiek. «Analfabetoen kasuan, garunaren eremu horretan aktibazio gutxiago dago. Bitxia da, hizkuntza entzutean pizten den eremua baita. Ez da pizten, ordea, edozein soinu entzutean, hizkuntzari lotutako soinuen kasuan baizik. Eta soinua ez egonda ere, pertsona baten ezpainak irakurtzen ditugunean ere pizten da».

Euskarri berriak

Irakurtzeko euskarriei dagokienez, teknologia berriak ikasgeletan eta etxeetan sartzen diren heinean, kezka sortu da hainbat sektoretan. Irakurtzen eta idazten ikasteko orduan, komenigarria al da tablet eta antzeko gailuak erabiltzea edo orain arte erabili diren baliabideak —liburuak— sustatu behar dira?

«Horren inguruan ikerketa asko egiten hasi dira, gailuekikoelkarrekintza gehiago baitago egunotan. Erabilera horrek eragin bat, izan, izango du, seguruenera, baina oraindik ez dakigu nolako izango den», nabarmendu du Caffarak.

Malikek, berriz, abantailak eta desabantailak ikusten ditu teknologia berriek ekarri duten aldaketa horretan. «Gauza guztietan gertatzen den bezala», zehaztu du. «Horien inguruan egiten den erabilera da garrantzitsuena. Baina eskura izanez gero, eta teknologia hori baliagarria bada, ongi etorria izan dadila».

Arnaez, berriz, sutsuago solastatu da teknologia horien ondorioz sortutako baliabide berrien erabileraren alde. «Tira, ezagutza ezagutza da, eta gauza berriak ikastea beti izango da onuragarria. Irakurtzen eta idazten jakitea oso garrantzitsua da, bai paperean eta bai digitalean, baina, kontzeptualki, antzekoak dira. Batak ez du bestea kendu behar. Lapitzarekin eta paperarekin idaztea garrantzitsua da, baina ona da teknologia berriak sartzea ere».