«Hitanoa gutxietsia dago»

Tolosaldean egindako ikerketa baten bidez, gazteen artean hitanoaren egoera nolakoa den aztertu du Josu Ozaita antropologoak (Baliarrain, Gipuzkoa, 1980). Bat soziolinguistika aldizkarian argitaratu du lana: Hurbilpen bat: Tolosaldeko gazteek hitanoari buruz duten pertzepzio, diskurtso eta praktikara. Hamabi gazterekin elkarrizketak egin ditu.

Zerk bultzatu zaitu hitanoari buruzko ikerketa bat egitera?

Uste nuen guri ez digutela askorik erakutsi hitanoa eskolan: soilik bi egunetan edo taula bidez, baina ez dugu ikasi. Gero, kalean entzutean, erakargarri bihurtzen da, saltseatzen hasten zara, eta zure bizitzaren parte bihurtzen hasten da. Akatsak egingo ditugu, baina erabiltzen dugu. Jende askori gertatzen zaio hori, eta, nahiz eta hitanoa ez den bultzatzen, presentzia handia du. Hori zergatik gertatzen den jakin nahi nuen.

Lana burutu ostean, hitanoa bidegurutze batean ikusten duzu?

Egia esan, jartzen badituzu hitanoa eta beroriketa elkarren ondoan, ikus daiteke nola beroriketa desagertu egin den, ez zuelako betetzen bere funtzioa eta ez zuelako gizartearen atxikimendua. Era berean, hitanoa ere ez da bultzatu, baina haren presentzia uste dugun baino handiagoa da. Gainera, gutxietsia dago. Euskararen inguruan diru asko inbertitzen da, baina ez zait iruditzen hitanoa bultzatzen denik. Edo euskalgintzan, ez dut uste eragileek garrantzia ematen diotenik izan dezakeen funtzioaren inguruan. Akaso, euskararen erabilera gutxitzen ari dela esaten dutenean, adierazkortasun hori falta zaiolako da. Geroz eta tresna gehiago badituzu, erabilera zabaldu egingo da.

Lehen, harreman informalen espazioan erabiltzen zen. Orain?

Haren espazioa hori da, informala, lagunartekoa, oso gertukoa. Halere, baditu beste espazio batzuk: telebista, adibidez. Pilota partidak ikustean, Xabier Euzkitze eta Joxan Tolosa elkarren artean hitanoan entzutean, gertutasun sentsazioa transmititzen dute, haiekin tertulian egongo bazina bezala. Aurkezpen bat ez duzu hitanoan egingo, baina irratian —adibidez, Gaztean—, aurkezle batek musikari bati elkarrizketa bat hitanoan egingo balio, ondo irudituko litzaidake.

Ez al du exotikotik zerbait?

Xarma? Bai. Konturatu naiz landa edo herri txikietan batzuek lotsa pixka bat sentitzen dutela, baina beste batzuek harrotasunez erakusten dute, beren identitate gisa. Exotikoa... Indar berezi bat, erakargarritasun berezi bat du.

Nondik bultzatu hitanoa?

Espazioa aisialdiko eremua da. Hezkuntzan landu behar da, hobe jolas moduan. Aisia haurrak eta gaztetxoak oso gustura ibiltzen diren eremua da; hor hitanoa erabiliko balitz, modu errazago batean transmitituko litzateke.

Ikerketaren lagina oso txikia da. Azterketa handiago bat eginda, emaitza aldatuko litzateke?

Beharra dago ikerketa handiago bat egiteko, baita Tolosaldean ere. Euskal Herrian errealitate ezberdinak egongo dira, eta ikerketa zabalago batekin oinarri bat izango genuke nondik abiatu jakiteko.

Esana duzu hitanoa berreskuratzeak bultzada emango liokeela euskarari.

Beste erregistro bat da euskararen barruan. Ez da jarri behar batua ala hitanoa, bata edo bestea. Osagarriak dira: jakinez gero, hobe euskaldunentzat.

Haurrek hitanoa erabil dezaten marrazki bizidunak hitanoan euskaratzea da aukera bat.

Bai. Marrazki bizidunak oso aktiboak dira; oso lagunarteko formatua izaten da. Haurrek errepikapenaren bidez edo erreferente gisa hartuta, lagungarri litzateke. Horrekin bakarrik ez dute ezer egingo, ordea. Plan bat behar da hitanoaren inguruan. Marrazki bizidunetan, aisialdian eta hezkuntzan oinarriak jarri behar dira.

Bide akademikoa baliagarria da?

Tolosan, ikasturte honetan martxan jarri dira hitanolagunak. Baina horrekin bakarrik ia ez da ezer lortuko. Hitanolagun horien soslaia ikusten baduzu, erretiratutako jendea eta denbora librea duena izango da. Gazteak falta dira. Behin bati galdetu nion ea hitanolagunetara animatuko zen. Ingelesarekin nahiko lan zuela esan zidan. Berez, bazuen interesa, baina hainbeste gauza ditugu eta hain denbora gutxi, zaila dela halako ekimenetan parte hartzea. Halere, surf ikastaro bat hitanoan antolatuko balitz apuntatuko zela esan zidan. Horrelako egitasmoek funtzionatuko lukete.

Generoaren ikuspuntutik, mutilen erabilera nagusitu da. Neskek ez dakite; ez dute erabili nahi?

Ikusi dut neskek oso zirkulu murritzetan erabiltzen dutela, eta, gainera, ondorengoei ez zaie transmititu. Orduan, neskek ez dute ezagutzen, eta mutilek ez dute entzuten. Noka, bai, galbidean dago. Herri batzuetan, neskek hitanoa erabiltzen dute, baina mutilen forman. Nire hipotesia da bereizketa horren garrantzia galtzen ari dela. Baina kuriosoa edo betikoa da nesken forma dela galtzen ari dena. Lehen, noka deabruarekin eta sorginkeriekin lotuta egon zen.

Hitanoaren aldaketa gizartearen isla da?

Bai, eta, gainera, hitanoaren barruan zeuden arauak apurtzen ari dira. Ez soilik generoaren aldetik. Garai batean, gurasoei edo apaizari hika eginez gero, zaplazteko bat emango zizuten seguru! Gaur, guraso batzuei ilusio eta guzti egiten die seme-alabek hika egiteak. Akaso, gazteek ez dute mailaketa sozial hori hizkuntzan erreproduzitu nahi. Berdintasunerako joera handiagoa ikusten dut gizartearen maila horretan.

Eskua sartu behar da hitanoaren berreskurapenean?

Euskarari eskua sartu diogu toki guztietatik. Ikerketa sakon bat egin behar da, eta horren arabera planteatu nolako berreskurapena egin behar den. Gainera, gazteek gaizki erabiltzen dutela ere esan ohi da, baina ez da haien errua. Autokritikak zabalagoa behar luke, bere barruan hartuko dituena hezkuntza, politika, administrazioa...