«Haurren bitartez sartu da euskara zenbait etxetan»

Iruñean jaioa da (1969), baina aspalditik du Baztan bizitoki eta lantoki. Hitz egiten duen euskara ere hangoa du. Eta hango herri bat, Irurita, hartu du, bertzeak bertze, NUPen cum laude onartu berri duten bere tesiaren ardatz.

Euskaldun hazi Nafarroan. Horixe da zure tesiaren izenburu nagusia. Esperientzia ezberdina izanen da toki batean edo bertzean, ezta?

Egoera soziolinguistikoak baldintzatzen du haurrak zer hizkuntzatan hazten dituzten, eta zer hizkuntza aditzen duten normaltasun osoz, eta zer hizkuntzatan hizketan hasten diren. Ez da familiaren kontua, bakarrik. Ikerketetan anitzetan kontuan hartu dugu bakarrik gurasoen gaitasuna. Hizkuntzak belaunez belaun nola segitzen duen irudikatzeko erabat desegokia da ikuspuntu hori. Transmisio hitzaren atzean ere irudi lineala dago: batek transmititu eta bertze norbaitek jasotzen du. Gurasoak transmititu, eta haurrak hartzen du.

Ez da horrela gertatzen?

Transmisioaren kontzeptu horrekin kritikoa naiz. Hainbat tokitan, egoera soziolinguistiko horren barruan, ez da beti horrela. Gaur egun, haurren bitartez sartu da euskara hainbat etxetan. Ez da gurasoengandik haurrengana pasatu. Umeek sartu dute.

Eta zein da egungo eredua, beraz?

Badira familia euskaldunak, haurrak euskaraz hazten dituzten gurasoak; badira pixka bat dakiten gurasoak, eta deus ez dakitenak; oso heterogeneoa da errealitatea. Dudarik ez, ez da gauza bera mendialdean, hemen, edo Iruñean. Hemen haurrak etxetik hazten dira euskaraz, eta lotura edo segida polita dago etxeko, plazako, eskolako hizkuntzaren artean. Horrek aukera ematen dio haurrari bizitza esparru guztietan euskara erabiltzeko. Bertze toki batzuetan, familian ezin delako erabili, edo haurrek dituzten harremanak gutxitan direlako euskaraz, haurren hizkuntza errealitateak hutsuneak ditu, ez da segidarik.

Zuk Irurita eta Iruñea aztertu dituzu. Zergatik bi herri horiek?

Nafarroa osoaz zerbait erran ahal izateko, nik ikusten nuen behar nituela errealitate bat baino gehiago aztertu. Interesgarria iruditu zitzaidan mendialdeko herri bat hartzea, baina ez Arantzaren edo Amaiurren gisako herri bat. Horietan ez da gertatu haustura garbirik. Eta nik aztertu nahi nuen hizkuntza harremanak nola berrosatzen diren familietan, hizkuntza batek galtzen duelarik familia bidezko belaunez belauneko segidarako mekanismo natural hori, belaunaldien arteko eta belaunaldi berekoen arteko toki hori. Izan zitekeen Doneztebe, Elizondo edo Bera. Azken 40 urteotan haustura bat izan duten herriak dira, eta gero berriz berreskuratu dutenak. 1970. urteko udan, Jose Maria Sanchez Carrion Txepetx-ek Irurita aztertu zuen, eta euskara galduko zela ziurtzat eman zuen, gazteek ez zutelako erabiltzen eta haurrek ez zekitelako euskaraz. Baina ez da hori gertatu.

Eta nola lortu da?

1970. urteko haur haiek oraingo gurasoak dira. 1990eko hamarkadan, batez ere, eta 1980koaren bukaeran hasi ziren euskararen inguruko diskurtsoak eta jarrerak aldatzen. Horrek badu eragin bat hiztun norbanakoengan. D eredua ere hasi zen Iruritako eskolan. Herri horretan nik ikusi dut familia eta eskola batera aritu direla; gurasoek etxean hizkuntzarekiko hartzen dituzten jokaeren eta eskolan gertatzen denaren artean bada harremana. Gurasoak diren horietako anitzek hartu zuten erabakia etxean eman ez zioten euskara ikasteko; edo etxean ikasi eta eskolan galdu zuten euskara erabiltzeko. Euskararen segidan eragile izan dira haurrak; euskara etxean sartu dute. Haur horiek euskara hartu dute familian. Eta duela 40 urte seme-alabei euskaraz egin ez zieten guraso haiek, orain aitatxi-amatxi direnek, euskaraz egiten diete bilobei. Belaunez belauneko segida, beraz, ez da lineala, hiztunen jarrerak ez dira monolitikoak, aldatzen dira, baldin eta hizkuntzaren egoera aldatzen bada. Ikusi dut azkenean euskararen segida ahalbidetzen duena dela hiztunen erabakia, hiztunen atxikimendua. Ni kritiko naiz ama hizkuntza kontzeptuarekin, aurreikusten duelako harreman jakina hiztunaren eta hizkuntzaren artean, ia biologikoa. Hiztun berriek ere atxikimendu estuak egiten ahal dituzte hizkuntzekin.

Iruñean zein da zure azterketaren ondorioa?

Euskaraz eskolatu ziren haiek guti ziren duela 40 urte, eta eutsi diote euskarari haiek erabaki dutelako. Gaztetan ikasitako jendea zen gehiena. Euskaraz ez dakiten familiak ere hartu ditut. Bi herrion arteko aldea da Iruritan haurrek euskaraz egiten dutela eta horri esker berriz lotu direla belaunaldiak. Horrek ahalbidetzen dio haurrari izatea segida bat, ez dago hizkuntza hutsunerik. Iruñeko haur anitzen bizipena bertzelakoa da. Etena dago bizipen horretan, eta ahuldade gehiago dago. Zailagoa da, baina gertatzen ari da lotura hori Iruñean ere. Baina falta da intentsitatea eta jarraipena.

Baikor zara etorkizunera begira?

Behar da motibazioa eta erabilgarritasuna. Euskara nahiago izatea bertze edozein hizkuntza baino. Hori da gakoa, eta hori lortu behar da. Eta hor zer ikusteko handia dute hizkuntzak lotuak dituen bizipenek, niago sentitzeko hizkuntzak ematen digun aukerak. Nafarroan gauza anitz ez dugu alde. Euskararen legea hor dago, adibidez. Baina ez da hori kontu bakarra. Hiztunen hautua funtsezkoa da, haien atxikimendua funtsezkoa da, eta anitz lor daiteke horrekin. Eta ni arlo horretan baikor naiz. Baikor izan nahi dut. Tesirako azterketa egin dudanean ikusi ditut hiztunen atxikimendu estuak.