«Harro nago ETA sortu genuelako, garai hartan beharrezkoa zelako»

Hego Euskal Herriko 1931ko Estatutua idatzi zeneko mahaia du Julen Madariagak (Bilbo, 1932) Senpereko etxean (Lapurdi). Haren aitonak-eta idatzi zuten, eta han egin du Madariagak BERRIArekin elkarrizketa bere liburuari buruz.

Familia kontuak aipatu dituzu Egiari zor liburuaren hasieran. Besteak beste, idatzi duzu ezduzula ohiko aita eta senar baten bizitza eduki.

Bi emazte izan ditut —aurrena hil egin zen—, eta biek sufritu dute nire bizimoduagatik. Horren jakitun naiz, nola ez. Etxean, umeekin-eta pozik egoten nintzen, baina ez nien behar zuten denbora eskaintzen, hara eta hona ibiltzen nintzelako, ezkutuan eta ihesian, preso sartzen ninduten… Ekin-ETAren sortzaileetakoa nintzen. Garairik gogorrena 60ko hamarkadan ETAko buruzagi hautatu nindutenekoa izan zen, urte erdi baterako Iparraldetik Hegoaldera joan behar izan nuelako gauzak antolatzera. Poliziaren kolpeen ondorioz, erakundea ez zen ongi, eta zerbait egin beharra zegoen. «Nola azaldu hau emazteari?», nioen neure artean. Baina, euskal herritar gisa, joan beharra nuen.

Umea zinela, beste bidaia berezi bat ere egin zenuen: Txilera.

Itsasontziz heldu ginen, 5 urte bete nituen egun berean. Bederatzi urtez egon nintzen han, eta, bukaerarako, txiletarra bihurtzen ari nintzen! Baina, orduan fededuna nintzenez, jainkoari eskatu nion ez nendila hil Euskal Herrira itzuli baino lehen.

14 urterekin bueltatu zinen jaioterrira, Bilbora. Nolako hiriarekin topatu zinen?

Koloretako Amerika utzi, eta zuri-beltzeko Europarekin topatu nintzen. 1946a zen, II. MunduGerra bukatu berria. Ogi beltza jaten zen orduan... Bilbo zikin bat zen hura, grisa, eraikinak erdi erorian. Jendea ere tristea zen, burua makurturik, beldurrez.

Berehala, Txillardegi ezagutu zenuen, Donostian. Patua?

Urte batzuetara Ekin sortu genuen, bai. Gure ama zenak bazuen ahizpa bat Donostian, eta 16 bat urte nituela oporretara hara bidali ninduen, eskolan nota onak atera nituelako. Ni baino pare bat urte zaharragoa zen lehengusu baten kuadrillakoa zen [Jose Luis Alvarez Enparantza] Txillardegi. Ordurako abertzalea zen, eta Euskal Herriko historiari buruz asko jardun genuen. Geroago Bilbon hasi ginen elkartzen, ikasketak zirela medio.

Zein gehiagorekin?

Iñaki Larramendi, Jose Manuel Agirre, Gurutz Ansola eta beste batzuekin. Zuzenbidea ikasten ari ginen. Aita Urrutiak asko lagundu zigun Deustuko Unibertsitatean. Ingeniaritzan ziren Rafa Albisu, Txillardegi eta Mikel Barandiaran. Talde bat osatzen genuen.

EAJrekin oso kritiko zineten. Zergatik?

EAJ izan da urte anitzez Euskal Herriko mugimendu politiko abertzale bakarra. Baina ideia eta jende aldetik oso zaharkitua ikusten genuen. EAJk estatutismoa defenditzen zuen, independentziaren aurretik, eta gu ez ginen horren alde. Gero eta bide desberdinagoak ziren biak; gure aitaren-eta garaian ez zuten hainbesteko alderik ikusten, orduko diskurtsoagatik eta EAJ zelako erreferentzia bakarra. Gu gauzak desberdin ikusten hasi ginen, eta antolatzen.

Independentziaz hitz egitea ez al zen surrealista sasoi hartan?

Jendearekin hasi hizketan independentziari buruz, eta ea zoratuta al geunden galdetzen ziguten. Lehen aipatutako kuadrillakook Bilbon gero eta gehiagotan biltzen hasi ginen, eta 1952an Ekin sortu genuen. ETA urte batzuk geroago sortu genuen, baina nik beti esaten dut Ekin eta ETA gauza bera direla; Ekin sortu genuelako sortu genuen ETA. Une batean Ekin izena zuen; gero, ETA. Izan ere, Ekin izena baztertu egin genuen, EAJrekin izandako harremanen ondorioz gauza batzuk gertatu zirelako; telefono deietan, kasurako, gure izen-abizenak osorik esaten zituzten haiek, jakinda deiak kontrolpean zeudela. Beraz, Ekin izena baztertzea erabaki genuen, geu ere garbi mantentzeko eta.

ETAk hartuko zuen oihartzuna aurreikusten al zenuten?

Zaila zen hori. Benetan gogoeta egingo bagenu, ez genukeen ETA sortuko. Baina sortu egin genuen. Eta harro nago, beharrezkoa zelako. Gaztea, izatez, ausartegia da.

Arlo kulturalari heldu zenioten hasieran. Ez al zenuten ikusten zeuen burua borroka armaturako prest?

Barru mailan German nintzen —Julen Kerman naiz ni—, eta Txillardegik esaten zidan ETA germanizatu egingo nuela. Izan ere, esaten nuen etsaiak egiten zuena egin behar genuela: etsaiak kolpe, guk kolpe; tiro etsaiak, guk tiro… Torturatu salbu, hori sekula santan ez! Gerora heldu genion fase militarrari. Kulturala eta politikoa garatu genituen aurretik, eta propagandari garrantzi handia ematen genion. Bidaia agentzia bat ere sortu genuen dirua ateratzeko Ekinen garaian. Halako iraultzatarako eta, propaganda eta dirua beti izan behar dituzu.

Fase militarrera iristeko, beharrezkoak izan al ziren kulturala eta politikoa?

Bai. Jendea prestatu beharra zegoen fase militarrerako. Arlo kulturalean zerbait egiten genuenean, etsaiaren erantzuna guztiz neurrigabea izaten zen. Nik uste ETAk orduan gauza bakoitza bere momentuan egin zuela, baina, ikusiz etsaiaren erantzuna nolakoa zen, fase militarrera guk pentsatu baino askoz lehenago iritsi ginen, egoerak behartuta. Oroitzen naiz banku batean lehen lapurreta egin genuenean herriak gaizki hartu zuela; hirugarrenerako, ez zen arazo.

Armak hartzearen aurka azaldu al zen jenderik ETA barruan?

Bat edo beste bazen kontra.

Zu noiz atera zinen ETAtik?

1989an.

Egiari zor-en aurkezpenean, Koldo Izagirrek esan zuen «ETArik gabeko etakidea» zarela.

Koldo beti dabil gogoeta egiten. «ETArik gabeko etakidea» ni… Buruan bueltaka izan dut esaldi hori. Ona da definizioa. Nik ezagutu nuen ETA hura une batean desagertu egin zen. Baina ez nuen ahaztu ETA; ez nuen nahi nigandik desagertzea, eta tarteka birsortu egin izan dut neure baitan.

Zergatik hasi zen zugan ETA desagertzen?

80ko hamarkadaren erdialdera bonba-autoak hasi ziren jartzen, 1986an [Dolores Gonzalez Katarain] Yoyes hil zuten... Seguru ez zutela fede txarrez egin, baina kontua da ETAko arlo militarrak bere esparrukoak ez ziren erabaki batzuk hartu zituela, esparru politikoaren kalterako. Huts bat egiten zenean, huts hori estali egiten zen, ahal zen bezala. Ildo politikoa lehenetsi behar da talde militar batean ere. Dena den, nik beti pentsatu eta esan izan dut ETAn militarrak politikoago izan direla politiko-militarrak baino.

1993an kritikak jendaurrean egiten hasi zinen. Zergatik?

Esaten duzu, kasurik ez, esaten duzu, kasurik ez, gero eta ozenago esan, kasurik ez. Kritikak jendaurrean egitea erabaki nuen arte. Oso gogorra izan zen niretzat pauso hori ematea. Baina gogorragoa zitzaidan ETAren jarduera mota hura. Nahiz eta 1989an utzi nuen ETA, ez nuen galdu haren zuzendaritzari mezuak helarazteko aukera. Behin etakide batengana joan nintzen, baina etakide hura nirekin politikoki haserretua zen. Mesedez, nire mezua zuzendaritzari emateko eskatu nion. Ez zuen mezua transmititu nahi! Zuzendaritzan banengo ni, eta ikusiko banu denbora pasatu zela eta azalpenik ez zela heltzen [kritikoaren aldetik], arrapostu bakarra izango zen tiro bat ematea. Noski, beldur izan naiz. Ezker abertzalearen akats nagusietakoa da bere barruan ez dela izaten aski komunikazio; gauza bat dela edo bestea dela, komunikazioa ez da batetik bestera pasatzen behar bezala. Horren ondorioa elkar haserretzea izan ohi da.

Zure tesia Otegik-eta bereganatu zutela diozu liburuan.

Politikoki pertsona garrantzitsua izan da Otegi. Azkenean ikusi zuen zein den bide zuzena. Pozten naiz.

Patxi Zabaleta estimatzen duzu.

Ezker abertzaleko pertsona garrantzitsua da Patxi. Pazientzia handiko gizona da, bere ibilbide politikoan erakutsi duen bezala.

Orain ETA urrun sentitzen al duzu?

Aieteren ondorengoa izan da ETAk bere bizi osoan hartutako erabakirik garrantzitsuena, jarduera armatua utzi zuela jakinarazi baitzuen [2011n]. Nolabait, berriro harro sentitu nintzen ETAko kide izanaz. Hastea baino zailagoa izaten da bukatzea. ETAk bukatu zuen. Baina pentsatzen dut ETAko batzuentzat oso zaila edo gogorra izan behar zuela erakundeak erabaki hura hartzeak.

Jarduera armatua uzteko erabakia noiz hartu beharko zukeen?

Lizarra-Garazi zen unea [1998an]. Ulertzen dut zein amorru bizia sortu zitzaion [Xabier] Arzalluzi. Lizarra-Garaziko kontu hartan inor busti bazen, EAJ izan zen; gu baino gehiago busti zen. Orduan denen artean erabaki behar zen ETAk armak uztea edo ez. Baina ETAk, berak bakarrik erabakita, inori deus esan gabe, egin zuena egin zuen [su-etena hautsi, 1999an]. Kolpe izugarria izan zen.

Oraindik bostehunen bat euskal preso daude. Haien damuaren aurka zaude.

Ikus dezagun Euskal Herriaren historia. Zein sartu da zeinen etxean? Euskaldunak sartu al ginen Valladoliden, Zaragozan, Salamancan, Extremaduran…? Edo Espainia sartu da gure herrian, armadaz? Gatazka luze honetan damua agertzekotan edo barkamena eskatzekotan, gure etxean sartu denari dagokio: Espainiari. Gero, segur aski, nik ere esango dut sentitzen dudala asko eta barkatzeko. Elkarri kalte handia egin diogu.

Euskal Herriaren independentzia xede izanda hasi zineten zuek Ekinen, duela hirurogei urte pasa. 2014an gaude, independentziarik gabe. Zer bide hartu behar da aurrerantzean?

Euren burua euskalduntzat dutenen arteko batasuna izatea ezinbestekoa da, eta hor garbi dut PP eta PSE-PSN Espainiari guztiz alienatuta daudela. Irakurri dut Josu Juaristi eta Izaskun Bilbao europarlamentariak elkarlanerako prest daudela. Oso ondo. Europarako jarrera hori badago, beste leku batzuetan ere elkarlana lortu ahal da, ezta? Euskal Herrian orain ez da lehenetsi behar ezkerraren eta eskuinaren arteko borroka; hori gero etorriko da. Baina zenbait urte igaroko dira euren burua euskalduntzat dutenen arteko batasuna lortzeko.

Liburuan erabakitzeko eskubidea ez duzu aipatu… Agenda politikoan termino horrek indarra du gaur egun.

Ez dut propio utzi aipatu gabe. Ados nago printzipio horrekin, erabakitzeko eskubidearekin. Baina liburuan, nire bizitzako azken uzta honetan, independentzia eta demokrazia azpimarratzen ditut; demokrazia independentzia izatetik hasten da.