1940an Txilen jaiotako emakume hau letra idatziari lotua egon da betidanik, kazetaritzan zein literaturan. Bere azken liburuaren ostean ere, beste zerbait idazteko gogoz jarraitzen du. "Cómo pudo pasarnos esto" (Zergatik gertatu zitzaigun hau) liburuaren bidez, bere hitzetan luze jotako frankismoaren kronika egin nahi izan du. Nazionalisten eta ez nazionalisten munduak gerturatzeko balio izan dio, eta egungo gazteei historiaren zati hura ulertzeko gakoak eskaintzen saiatu da.
Cómo pudo pasarnos esto da liburuaren izenburua, galdera ikurrik gabe. Galdera eta baieztapen moduko zerbait a al da aldi berean?
Teknikoki, zeharkako galdera edo halako zerbait deitzen zaio. Esan zidaten izenburuetan hobe zela galdera ikurrak ez erabiltzea, irakurlea uxatzen zutela. Nik galdera bat egitea nahi nuen, ordea, eta hargatik jarri nuen horrela.
Irakurri ez duen norbaiti misterioa argitzea izan daiteke, baina zer da izenburuko hau hori?
Gerra osteko belaunaldikoa naiz; gerra ez genuen ezagutu guk, gerra ostea ere ez. Baina oso ondo ezagutu dugu Francisco Umbralek "tardofrankismo" gisa definitutako garaia. Zer den hori? Ba frankismoa da, ez lehen frankismo hura, jendeak ahotan gehien hartu duen frankismo hura. Horren ostean luzatu zen aroa baizik, 1960-70eko hamarkadetakoa. Beraz, zer da tituluko hau hori? Ba gertatzen ari zitzaiguna jasan beharraz ari naiz hitz horrekin, frankismoaren tirania jasan beharraz, batetik, eta haren aurka asmatu zuten beste tiraniaz, ETA-z, bestetik.
1960ko hamarkadako neska baten kronika gisa deskribatu duzu liburua. Garaiko emakumeek bazenuten protagonismorik?
Emakumeok beti eduki dugu protagonismoa denean; beste kontu bat da ikusi edo entzun gaituzten. Erabat ikusezinak izan gara. Baina zer izango ziren gerrako presoak euren amengatik edo arrebengatik izan ez balitz? Zer izango zen edozein antolakundetako militanteez emakumez osatutako familiarik izan ez balute? Eta zer izango ziren frankismo garaiko mugimenduak horietan genbiltzan emakumeongatik izan ez balitz? Gu ginen atzeko lana egiten genuenak, loriatsuak ez ziren kontuez arduratzen ginenak. Egia da garai oso ilunak zirela eta frankismoaren aurka egotea ez zegoela oso ondo ikusita. Ondorioz, antifrankiston ekintza guztiak ziren nahiko ezkutukoak, baina emakumeok egiten genituenak, are gehiago.
Batzuetan, hirugarren pertsonan mintzo zara zutaz, «la chilena» aipatuz, izan zinen hura ez zarelako?
Ez, literatur trikimailu gisa baliatu dut. Nik barruan asko dut oraindik Txileko neska hartatik; kontua da Txilera joaten naizenean ez nautela hala ezagutuko. Baina hemen nagoela hangoagoa sentitzen naiz, Londresen bizitzen egon nintzenean euskaldunagoa sentitzen nintzen bezalaxe. Lehen pertsonan hitz egitea zailagoa da, nekagarriagoa, eta ez da horren garden idazten. Erosoago aritzeko aukera eman dit tarteka hirugarren pertsona baliatzeak. Liburua idatzi eta gero, gainera, ohartu naiz James Joycek ere baliatzen zuela trikimailu hori bere bizipenak kontatzerako orduan.
ETA erakundearen inguruan hitz egitean, liburuan diozu hasiera batean interesa zenutela zuen belaunaldikoek. Baina gerora aipatzen duzunez, "olatuak eskutik kosk egiten zizuen izakia erditu zuen".
Hasieran, ero moduan gogoberotu ginen gu ere, frankismoaren aurkako mugimendu gisa ikusten genuelako. Jende asko aritu ginen ETA babesten Burgosko prozesuan-eta; horrek piztu gintuen, garaian euskal auzia deitzen genion hura nazioartera hedatzeko aukera eman ziguna. Baina lehen esan bezala, tirania baten aurka egiteko beste tirania bat izan zen. Liburuko atal bati "ETA buena y ETA mala" (ETA ona eta ETA txarra) izena eman genion; asko hitz egin da ia topiko bihurtu den gai horri buruz, eta nik ere iritzia emateko beharra sentitzen nuen. 1974an Madrilgo Rolando kafetegiaren aurka egindako erasoak ireki zizkian begiak gure aldekoen indarkeriaren inguruan. Ordutik, beste definizio batzuk ditut buruan, indarkeriaz beste era batera pentsatzen dut. Albert Camus idazleak, esaterako, oso argi bereizten zituen erresistentzia eta terrorismoa. Gatazkarekin zerikusirik ez duten zibilak erortzen direnean, terrorismoaz ari gara hizketan. Orduan ohartu nintzen ETArena ez zela frankismoaren aurkako erresistentzia. Gero, gainera, 1977an amnistia etorri zen, eta ETAko preso guztiak kalera irten ziren. Nik uste dut une horretatik aurrera ETAren izateak ez zuela zentzurik, eta, ziurrenik, gutako asko hasieran bertan nahasi ginen ETAri babesa adierazi geniolako.
Elkarrizketaren batean aipatu duzu Txiletik hona etorri berritan zaila egiten zitzaizula jendeari hitz eginaraztea. Zailtasunik eragin dizu horrek idazteko orduan?
Elkarrizketak lortzea kostatu zait, emakumezkoekin batik bat, uste baitzuten ez zutela kontatzeko ezer. Orain, orduan harrapatu nahi nituenetako askok liburua irakurri dute, eta esan didate garai haiek oso ongi berreraiki ditudala. Beste askok, berriz, galdetu didate ea zergatik ez nintzen joan haiengana zerbait galdetzera. Zenbait gairen inguruan, jende askok atzera egin du nire abizenak berak familia nazionalista ekartzen ziolako burura. Aurretik pentsatzen banuen ere, ohartu naiz nazionalistak ginenok eta hala ez zirenak oso mundu berezituetan bizi ginela; ez genuen elkarren berririk, eta hori asko islatzen da liburuan. Irakurri ostean, zenbaitek esan didate "ez dut ulertzen zu zein mundutan bizi izan zaren", orain ohartzen dira berenaz gain bazegoela gu bizi ginen mundu bat ere. Gure zirkuluak oso itxiak ziren, baina nazionalistak ez zirenenak ere bai. Ezjakintasun handia antzeman dut kontu horietan. Saiatu naiz horri buelta ematen, elkar ikusten ez zuten bi arrautza erditik ebaki eta parez pare jartzen. Nik gauzak kontatzeko beharra nuelako egin dut, baina jendea hobeto ezagutzeko eta adiskidetzeko aukera ematen badu, askoz hobe.
1960ko hamarkadako neska gazte izandakoak zein ekarpen egin nahi die gaur egun gazte direnei?
Hainbat kontu ulertzeko gako bat. Frankismoaz izotz bloke bat balitz bezala hitz egiten dugu, baina disekzionatu eta ondo aztertu beharreko zerbait da. Gazteentzat historia irakurtzea, horri buruz ikastea, duela urte asko izoztutako txuleta bat jaten aritzea bezala da. Baina lehen pertsonan idatzitako kontaketa bat jasangarriagoa da. Horrez gain, gertatu zitzaigun hura beste inoiz ez errepikatzea eskatu nahi dut behin eta berriz; egungo gazteei hori ere komunikatu nahi diet.
Zuek mugiarazi zintuzten olatua joana dagoela diozu, beste batek iritsi behar duela.
Bai. Gaur egungo okupazio mugimenduari edo udaberri arabiarraren gisako fenomenoei erreparatuta, iruditzen zait oraingo gazteak onegiak direla, ez dutela jenio txarrik. Ardurarik gabeko kapitalari, bankuei, finantzen munduari hortzak erakutsi behar zaizkio. Loreekin eta kanpadendekin soilik ez dugu ezer lortuko. Horrekin ez dut esan nahi guztiek bonbak jartzen hasi behar dutenik, baina erresistentzia gogorragoa beharrezkoa da.
