«Gure lana ez da biharko tituluetan ateratzea, baizik eta adostasunak lortzea»

«Zuzendaritza honekin, gobernuak garrantzi handiko mezu bat zabaldu du. Gure lanik handiena elkarbizitza sustatzea da, desberdinen arteko elkarrizketa sortzea, eta, batik bat, bakegintza». Halaxe definitzen du bere zeregina Martin Zabalzak (Almandoz, Nafarroa, 1966). Uxue Barkosen gobernuak ezarri zuen lehen aldiz Bake eta Elkarbizitza zuzendaritza, eta bide horri jarraipena ematea egokitu zaio Zabalzari legealdi honetan. Biktimen elkarteekin eta gizarte zibileko eragileekin harreman etengabea du. Arlo horretan politika publikoen beharra dagoela azpimarratu du.

Zure jardunean, memoria kontzeptu garrantzitsua da. Zer da memoria?

Memoria kritikoaren ariketa gisa ulertzen dut. Askotarikoa izan behar du. Memoriez eta kontakizunez hitz egin beharko genuke, pluralean, ezarri beharreko gutxieneko batzuekin. Memoria hautatzea da, ez baitugu iragan guztia gogoratzen. Norbaitek egin behar du hautatze lan hori, eta konplexua da. Administrazio publikoek eginez gero, aniztasun hori aintzat hartu behar dugu, bestela norabide jakin baterantz zuzenduko baikenuke. Horrekin batera, iraganak ezin dezake oraina baldintzatu. Memoriak erreminta kritikoa izan behar du, batik bat iraganeko giza eskubide urraketak berriz izan ez daitezen.

Maiz, ETAren indarkeriari lotutako kontakizun bakarraz hitz egiten da, baina zuk aipatutako kontakizun askotariko horiek beste indarkeriak ere aintzat hartu behar dituzte? Zein dira aipatu dituzun gutxienekoak?

Begi bistakoa da iraganari buruzko ikuspegi diferenteak egongo direla, baina horrek ez ditu gutxienekoak baldintzatu behar. Indarkeria ekintzak testuinguru historiko jakinetan izaten dira, eta hori azaltzea garrantzitsua izan daiteke, baina ezein kasutan ez dute justifikatu behar indarkeria, eta are gutxiago biktimak izatea. Egiten duenak egiten duela, giza eskubideen urraketa orok sufrimendua eragin du, eta, biktimak aitortu nahi baditugu, bidegabea izan zela aitortu beharko dugu. Bestela, egia ez den kontakizun bat egin dezakegu.

Giza eskubideen urraketen aurka, egoera desberdina dute egun ETAren biktimek eta motibazio politikoko biktimek. Nola jokatu behar du gobernuak?

ETAren biktimak aitortuak izan dira, baina ez ziren aitortuak izan bolada handi batez. Legedi bat egonik ere, ez aitortzeko giro bat zegoen. Bestetik, beharrezkoa da motibazio politikoko biktimakaitortzea, zalantza izpirik gabe. Giza eskubideak urratuak izan ziren, eta hori justifikaezina da.

Zure zuzendaritzak Memoria Duten Eskolak programa garatu du, eta berriki terrorismoaren prebentziorako unitate didaktikoak aurkeztu ditu. Ikastetxeentzat derrigorrezkoa da?

Abenduaren 20an hitzarmen bat izenpetu genuen Hezkuntza Departamentuarekin. Bertan gogoratzen denez, memoria historikoaren legeak, ETAren biktimen legeak edo motibazio politikoko biktimen legeak agintzen digute hezkuntza programa bat garatzea, bakoitzak bere eremuan. Unitate didaktikoak lanerako erreminta bat gehiago dira. Gure asmoa da ahalik eta material gehienaz elikatzea, irakasleek nahieran balia dezaten.

2018-2019ko ikasturtean Eskutik programa pilotua jarri zen abian, ETAren biktimek eskoletan testigantza konta dezaten. Aurrera begira, zer asmo duzue?

Proiektu pilotu izateari utzi dio, eta errealitate bat da, baina ez da solasaldi edo topaketa bat soilik. Aurretik lanketa bat egiten da klasean; gero, biktima joaten da, eta, bisitaren ostean, gaia jorratzen da. Guk biktimak aukeratzen ditugu, eta haiekin lan egin. Zuzendaritzako teknikariek mimo handiz zaindu dute.

ETAren biktimez gain, programa horretan beste indarkerien biktimak sartzeko asmoa duzue?

ETAren biktimak sartzen dira uneotan, baina etorkizunean motibazio politikoko biktimetara ere zabaltzeko asmoa dugu. Foru legeek hala agintzen digute.

Mikel Zabalzaren dokumentalaren harira, audio batzuk egin dira publiko. Gertatutakoa ikusita, zer iritzi duzu horri buruz?

Bizi dugun munduan, astakeria hori entzuteak eragin handia du. Nabarmendu nahiko nuke Nafarroako Gobernuak finantzatu duela dokumentala. Horrekin batera, irudi guztiak eta emisio eskubideak erosi genituen, eta dokumentazio zentroan daude. Ez dugu orain egin, baizik eta dokumentala egiten ari zirenean.

Espainiako Barne ministroak adierazi du epaileen gauza dela auzia berrirekitzea.

Ministroak dioena agerikoa da. Auzi bat irekitzea epaileari dagokio. Gure lana sotilagoa da, eta gizartean ikusaraztea zailagoa, baina adostasunak sortu nahi ditugu. Nafarroako Parlamentuan aho batez onartu da auzia berriz irekitzeko eskaera, eta, hainbeste sumin politiko den garaiotan, halako ebazpen bat aho batez aurrera ateratzea konplexua da. Mugarri bat da. Esaten da urrats hori ez dela nahikoa, baina aurrerapauso bat da. Ondoren, Iruñeko Udalean errepikatu egin zen bozketa. Familiarekin harreman oso estua dugu, eta azpimarratu nahiko nuke gure zeregina ez dela biharko titulu batean ateratzea. Gure lana adostasunak lortzea da.

Motibazio politikoko 2015eko biktimen legearen funtsa indargabetu egin zuen Konstituzionalak 2018an, eta haren ondoren atera zen legea Konstituzionalaren epaiaren zain dago. Udan, EAEko legearen alde egin zuen. Ildo beretik joko du?

EAEko legearen epaia aztertu ostean, uste dugu gurea ere bermatuko duela. Ez dira lege berdinak, baina printzipio beraren inguruan berdin jokatuko dutelakoan gaude. Epaiak dioenez, biktima bat aitortzeko ez du zertan beti sententzia judizial bat egon. Hori garrantzitsua da. Izan ere, Konstituzionalak dio epaileen gauza dela ikertzea ea nortzuk ziren errudunak, eta ez dela gobernuaren ardura; baina, aldi berean, dio egon daitekeela epai bat sententziarik izan gabe.

Ezin ikertzeak ez du mugatzen?

Biktimetako askok aipatzen didate garrantzitsua dela aitortza publiko hori izatea. Ez dut ukatuko ere senide askok esaten dutela bidezko epaiketa bat jasotzeko eskubidea. Munduko eskubide guztia dute, baina, horrekin batera, duela gutxi abian jarritako politikak aplika daitezke. Epaia noiz iritsiko zain gaude, eta jasotzen denetik legean araututako batzordea osatuko dugu. Eta, behin hori eginda, biktimen eskaerak jaso ditzakegu.

Tortura jasan dutenak ere sartuko al dira bertan?

Bai, giza eskubideen urraketa oro: tortura barne, noski.

Iragan legealdian, torturak ikertzeko proiektu bat babestu zuen gobernuak, baina epaitegiek geldiarazi egin zuten. Zer egiteko asmoa duzue?

Bide bat aztertzen ari gara. Bake eta bizikidetza planean jasoko dugu. Ezin dut orain gehiegi aurreratu, baina gure asmoa da gizarte zibilaren egitura hori indartzea, itzalpeko txostenak landu ditzaten. Espainiako Gobernuak nazioarteko akordioak izenpetu ditu, eta horietan figura juridiko ugari sartzen dira; hala nola Nazio Batuen errelatoreak. Deialdiak egin ditzakegu gizarte zibilak nazioarteko erakunde horietara txostenak bidal ditzan eta haiek eskaera eta aholku zehatzak egin ditzaten. Gobernu gisa, nazioarteko akordio horiek izenpetu dituen estatuaren parte garen heinean, borondatea dugu aholkatutako hori betetzeko.

Iaztik Bake eta Bizikidetza Plana lantzen ari zarete. Zertarako balioko du?

Irailean indarrean egotea nahi dugu, baina ekainerako aurkeztu nahi dugu proposamena. Egia da parte-hartze prozesuaren hasieran Navarra Suma bertatik atera egin zela, eta, logikoki, hori ez da ona. Parte-hartze prozesuan, giza eskubideen arloan lan egiten duten erakundeen ekarpenak bildu ditugu, eta orain plana gauzatu nahian gabiltza. Ekintza zehatzak proposatuko ditugu. Planak berak mezu bat emango du: desberdinen artean elkarrekin bizi nahi dugula. Ez da liburu batean geratuko den zerbait: gizartearekin batera irudikatu eta jorratu nahi ditugun ekintzak izango dira.