«Gure herrian izan dugun istorioak aukerak eragotzi edo mugatu egin ditu»

Azkeneko hiru urteak liburuan murgilduta eman ditu Eugenio Ibarzabalek (Donostia, 1951). Lehen biak, dokumentatzen; azkena, idazten. «Liberatuta» sentitu da argitaratu ostean. Donostian hartu du Berria, hotel batean.

Aurkeztu duzu nobela. Zerekin geratu zara?

Liburuan, Javik eta Julenek bide bera daramate, baina Julenek halako batean galdetzen du ea zer arraio ari den egiten. Atzera egin, eta pistola entregatzen du. Aldiz, Javik [Txabi Etxebarrieta etakideak] guardia zibil bat hiltzen du, 1968an. [ETA] Erakundearen lehen hilketa izan zen. Beraz, esan nahi dudana da, azken batean, libreak garela eta erabaki pertsonalak hartzen ditugula. Hura halakoa izan zen. 1968ko hilketa gertatu izan ez balitz, gure herriaren historia bestelakoa zatekeen.

ETAk hartua zuen sasoi hartan armak erabiltzeko erabakia.

Bai. Iparraldean ikastaroak egin zituzten haren kideek, baina beste kontu bat da pertsonak hiltzen hastea. Txabi Etxebarrietak baietz erabaki zuen.

Kontakizun hutsera mugatu zarela zenioen aurkezpenean, ez zarela «ideologietan» sartu.

Aurreiritzi asko dago gizartean. Saiatu naiz gauzak ez epaitzen, eta Benja protagonistaren bidez gauzak kontatzeak askatasun bat eman dit. Liburua irakurtzen duenak atera ditzala ondorioak. Gainera, iraganeko kontuak berritzeak balio du iragan hori nolabait berriro bizitzeko. Ohartzen zara memoria faltsua dela.

Euskal politikan asko aipatzen da memoriaren beharra.

Baina ez dakit politikoki onerako ala txarrerako erabiltzen duten. Inork ez du egia osoa edo bakarra; bakoitzak du berea. Denen artean egingo da memoria osoago bat.

Plurala behar duela izan, beraz?

Begira zenbat urte pasatu diren Espainiako Gerratik, frankismoa bukatu zenetik ere bai batzuk, eta ba al dugu elkarrekin egindako memoria bakar bat? Ez. Orain ere ez dut espero memoria bakar bat; are gutxiago odola egon denean. Hori bai, pausoak eman behar dira gertatutakoa azaltzeko.

ETAren sorrera garaiak kontatu dituzu liburuan. Zeuk nola gogoratzen ditu urte haiek?

Donostiakoa naiz ni, Parte Zaharrekoa. Gure etxean makina bat bilera politiko egin zen. Ume bat nintzen, baina belarria jartzen nuen. Hamar urte nituela, 1961ean, gure lehengusu bat atxilotu egin zuten Donostia parean tren bat bidetik ateratzeagatik, eta atxiloketa hura barru-barruan gelditu zitzaidan.

Garai erabakigarria izan zen...

Oso jende gutxiren artean mamitu zuten erakundearen sorrera. Haien arteko harremanak-eta kontatu ditut, zer egiten zuten, baina ez zer pentsatzen zuten. Gauza garrantzitsuek beti dute sorburu bat, eta hor, une horretan, jende gutxi egon ohi da, dirurik gabe, metodorik gabe, esperientziarik gabe.

Beharko dira beste dohain batzuk...

Nobela honetan ez dut izenik eman, baina ETAren sorrerako talde hartan dozena erdi bat lagun oso pertsona garrantzitsuak ziren. Hala ere, behar dena da erabakia hartzeko prestasuna. Ikastolaren proiektua instituzioen laguntzarekin edo sekulako bitartekoekin sortu al zen? Ez. Hasieran, jende askorik ez zegoen proiektu haren atzean; dirurik gabe zeuden, eta oztopo guztiekin. Baina sortu egin zuten, eta egitasmoa haziz joan zen. Gaur egun, proiektuak sortzeko aurretik baldintza asko jartzen dira, hau eta beste behar dela esanda. Kezka sortzen dit jarrera horrek.

EAJn ibili ziren gazte haiek.

1950eko hamarkadako bukaera eta 1960koa Euskal Herriarentzat oso beltza izan zen: luze zihoan frankismoa, ez zegoen itxaropenik, ez zegoen ezer... Hala, zenbaitek barneko etsai bat behar zuten, eta EAJ barruan gazte batzuk mugitzen hasi ziren. Alderdiko nagusiei egotzi zieten orduko egoeraren errua, eta erabaki zuten beste gauza batzuk egiten hastea, funtzionamendu autonomoa izatea, pentsaera desberdina... Besteari errua egozte hori gero ETAren beraren barruan errepikatu eta errepikatu egin zen, zatiketa ugari gertatu zelako. Porrotaren froga garrantzitsuena da zatiketa bat.

Indarkeria ekintza moduei buruzko esanak ere badira liburuan. Armen ikastaro batean, irlandar batek dio «atentatu batek, eraginkorra izateko, sinplea, merkea eta kostu politikorik gabekoa» izan behar duela; «hau da, jendeak erraz ulertzeko modukoa».

ETAk ehunka atentatu egin zituen, eta batzuk inflexio puntu izan ziren. 1974an Madrilgo Correo kalean egindakoa, adibidez: kafetegi batean bonba bat lehertu eta hamahiru pertsona hil zituzten. Edo hor dira 1981ean Lemoizko aferaren garaian Jose Maria Ryanen bahiketa eta hilketa; 1983an, Alberto Martin Barrios militarraren bahiketa eta hilketa; 1987an, Bartzelonako Hipercorreko atentatua; 1995ean, Gregorio Ordoñez PPkoaren hilketa; 2000n, Joxe Mari Korta Adegiko buruaren hilketa... 'Zer pasatzen da hemen?' galdetu izan du euskal gizarteak atentatu batzuen ondoren, eta ETA atentatu haiengatik-eta pixkanaka-pixkanaka indarra galduz joan zen.

Gazte haien estrategia politikoari buruzko autokritika kontuak ere badira Cincuenta semanas y media en Brighton liburuan. Egun autokritika ere hizpide dute.

Autokritika egitea denontzat da ona. Euskal Herrian gertatutakoa gogorra izan da, eta egin behar da autokritika. Baina bakoitzaren kontua da hori. Besteei eskatzea oso erraza da; izan ere, lehendabizi zeuk eman behar duzu pausoa. Garbi dudana da batek bestea ez duela aldatzen, baizik eta norberak aldatzen duela bere burua, prozesu pertsonal baten bidez. Gainera, autokritikak zenbait arlotan maila pribatuan geratu behar du, jendaurrera ateraz gero besteen erabilpen bat izateko arriskua baitago.

«Borroka honetan galdutako denboraz» mintzatu zara berriki.

Hainbeste gauza zeuden egiteko —bizi, hobetu, lan egin, berritu, aldatu, maitatu—, eta zenbat denbora pasatu dugun istorio honengatik... Harro sentitzen naiz euskalduna izateaz, herri hau maitatzeaz, hemen bizi izateaz, baina zenbait unetan gure herri honetan izan dugun istorioak aukerak eragotzi edo mugatu egin ditu.

Zeu ere saiatu izan zara gatazka konpontzen: 1995ean, Elkarri-ren I. Bake Konferentziako moderatzaileetakoa izan zinen, Bilboko Carlton hotelean.

Beti prest azaldu naiz halakoetan parte hartzeko. 1995eko hartan aritzeko dudarik ez nuen izan. Erabili genuen metodoak aukera handiak sortu zituen, baina ez genuen akordiorik lortu, HBk atzera egin baitzuen. Orduan HBk ez zuen zenbait gauza egiteko askatasunik. ETAk berehala Alternatiba Demokratikoa atera zuen.

1980ko hamarkadan, lau urtean politikan ibili zinen: 1983-1985ean Gipuzkoako ahaldun nagusiaren kabineteburu, eta 1985-1987an Jaurlaritzako Presidentetza idazkari eta bozeramaile. Bietan, Ardanza zela buru.

Bete-betean aritu nintzen; beharko! EAJn zatiketa garaia izan zen. Ardanzak hartu zuen Garaikoetxearen lekua Jaurlaritzan, eta hara eraman ninduen.

Zerk eragin zuen zatiketa?

Argi eta garbi esanda: botere borrokak. EAJn ez zen borroka hori gertatu zen lehen aldia, alderdiaren eta Jaurlaritzaren arteko lehiak lehen ere egon zirelako —frankismo garaian, adibidez—, baina orain dela 30 urteko hura oso gogorra izan zen. Asko aipatzen da Arzalluzen eta Garaikoetxearen artekoa izan zela. Oso pertsona garrantzitsuak ziren biak, baina han jende gehiago zegoen. Neu zatiketaren aurkakoa nintzen, baina ikusten nuen ez zegoela beste aterabiderik.

EAJ utzi zuen Garaikoetxearen ildo hura EH Bildun dago.

Errespetu guztiarekin ikusi dut bakoitzaren bilakaera, baina duela 30 urte zegoen auzia botere lehia bat zen, ez besterik. Koldo Mitxelena eta biok adiskideak ginen, baina hura EAra joan zen eta ni alderdian [EAJn] geratu nintzen. Sakoneko desadostasunak al genituen? Ez. Gauza batzuek ez dute azalpen ideologikorik; harremanek eta arrazoi pertsonalek dute pisua halakoetan.

EAJrentzat garai delikatua izan zen.

1986an, Eusko Legebiltzarreko hauteskundeetan PSEk boto gehiago lortu zituen. Garaikoetxeak orduan huts bat egin zuen: EAk PSErekin eta EErekin bat eginda, lehendakaritza lortuko zukeen, baina aukera alferrik galdu zuen. Ondorengo historia zeharo desberdina izango zen.

1983-1987 aldi hartan egon zen GAL. Aldundian eta Jaurlaritzan ezer ba al zenekiten?

Hasieran ez zen erraza jakitea zer ari zen gertatzen. Prentsa bidezko informazioa genekien. Ez genuen informazio berezirik. GALen kontu hori ez nuen bizi izan.

Nola ikusten duzu Euskal Herriaren etorkizuna?

Ekonomiarekin kezkatuta nago. Ez dut uste hau benetan mugitzen ari denik. Langabezia da kezkatzen nauen gauzarik garrantzitsuena eta, batez ere, jende gaztearena. Ez dugu alderatu behar Andaluziako langabezia tasarekin, Europako herrialde aurreratuenekin baizik, eta nola gaude? Langabeziaren batez bestekotik lau-bost puntu gora.

Ekonomian mugimendurik ez dela diozunean, zertaz ari zara?

Ez da enpresarik sortzen ari. Gainera, euskal industria bertako kontrolpetik kanpo geratzen ari da. Ez dakit ohartzen garen hemen zer gertatzen ari den; gauzak ikaragarri aldatzen ari dira. Baina hemen bakoitza bere interesei begira dago.

Beste krisi handi batzuk ere izan dira.

Bai, eta haietatik indarberrituta atera zen euskal gizartea. Gogoratzen naiz nola sortu ziren lan sozietate anonimoak: jende langileak enpresak erosi zituen —ia doan—, eta buelta eman zien. Orain ez dut indarberritzeko mugimendurik ikusten.

Nola eman buelta egoerari?

Arlo publikotik ez, behintzat, muga zehatz batzuk dituelako. Gizarteak antolatu behar du, hark hartu behar du ekimena. Bestela, ez da ezer aterako.

Kezka gehiago?

Hezkuntza. Formakuntza profesionala kenduta, Europako beste herrialdeekin alderatuta atzean gaude; unibertsitate mailan, adibidez. Hemen jendeak pentsatzen du diru problema dela, diru gehiago jarrita konponduko direla gauzak. Ez, ez da diru arazoa; gogo arazoa da. Orduak sartu behar dira; orduak eta orduak, lan eta lan. Kultura hori galtzen ari gara. Gaurko konbentzimendu honekin, Franco garaian ez genituen ikastolak aurrera aterako. Abertzaletasuna, lehendabizi, zure herriarekiko eta jendearekiko maitasuna da. Eta bigarrena da sakrifizioa, besteengatik zerbait egitea. Nik ez dut uste gaur sakrifikatzeko prest gaudenik.

Zer diozu etorkizun politikoaz?

Garbi dut: hemen ez da izango etorkizun politikorik, etorkizun ekonomikorik ez baldin badago. Ez da kasualitatea independentziaren aldeko batez bestekoa hain eskasa izatea. Zenbaitek ez dute hori aztertu nahi. Geuregan konfiantza handia galdua dugu.

Iaz idatzi zenuen: «Baten batek, ez nik, esan dezake independentzia ez litzatekeela orain bozkatu beharko, gero baizik, garbi dagoenean eta interesatzen denean. Ez al litzateke oportunoagoa erabakitzeko eskubidea orduan planteatzea? Kontua, beraz, independentzia da eta ez erabakitzeko eskubidea».

Nik ere nahi dut jendea lehen baino hobeto egotea, baina independentziaren borroka honekin gehiago zatituko da gizartea, eta fokua zeharo desbideratuko da benetako gaietatik. Hori ez da hamar urte barruko analisia; gaurkoa da.

Beraz, independentzia ez da lehentasuna, zure ustez.

Ez da, ez. Gainera, erabakitzeko eskubidea esparru aldetik finkatu gabe dago. Ez bakarrik Nafarroan, Araban ere planteatu behar al da kontsulta? Eta ikusi behar da Bizkaian zer gertatuko litzatekeen. Nora goaz? Ondo pentsatua al dago hau dena? Gaur egun ez dut independentzia beharrezko ikusten. Kalte gehiago sortuko lizkiguke, onura baino. Abertzalea naiz, eta nahiago dut abertzale gisa hori esatea gaur.

Euskal estatuak bere burua antolatuko balu, ez al legoke krisitik ateratzeko modu hobea?

Baina gai al gara gure herri honetan alor garrantzitsuenetan akordio zabalak lortzeko? Zer pasatzen da hezkuntzan? Geure gain dago arlo hori, eta ba al dugu curriculum propio bat? Ez. Etxeko lanak egin behar dira.

@ Eugenio Ibarzabalen elkarrizketaren bertsio luzeagoa BERRIAren webgunean dago: www.berria.eus