Nazioarteko erreferente da Carlos Martin Beristain (Bilbo, 1959) indarkeriaren biktimen artan. Doktore da psikologia sozialean, eta, Peru, Kolonbia, El Salvador eta beste zenbait herrialdetako gatazken biktimekin lan egin du urte askoan; Glencree euskal gatazkaren biktimen arteko elkarrizketen egitasmoaren bultzatzaile izan zen, duela hamar urte, eta, atzo, Giza eskubideen urraketak: belaunaldien arteko transmisioaren eragina ikastaroan aritu zen, Donostian, UIK EHUko Uda Ikastaroak Fundazioak antolatuta.
Iragan hurbila azaltzeko kontakizunaren gatazkak nola eragiten die biktimei? Kontakizun bakarra ezarri nahiak nola jotzen du biktimen izaera kolektibo bat berreraikitzeko saioan?
Gurea bezalako polarizazio handiko testuinguru sozialetan, historia gehiago idazten da talde batekin edo bestearekin bat egin, horren arabera. El Salvadorren, 1989an erail zuten Ignacio Martin-Baro jesuitak esaten zuen polarizazio handiko testuinguruetan edukizko galderak ordezkatzen dituztela topikoak eraikitzeko galderek. Noren alde zaude? da topikorako galdera bat, eta Zer esaten duzu? da edukizkoa. Lehenaren bidetik, hizlariari ez zaio entzuten, baizik eta esaten duena interpretatu egiten da, hura leku batean kokatu eta entzule behar duena irudikatzen hasten baita. Hizkuntzaren erabilera berak garrantzi handia dauka prozesu horretan.
Kontakizun bakarren aldeko ekinbide politikoez zer iritzi duzu?
Narrazio sozial partekatu bat behar dugu, ahal den neurrian, nahiz eta badiren partekatuko ez diren gauzak; baina, edonola ere, narrazio horrek ez-baztertzailea izan behar du, biktimaren eskubideak errespetatzen dituena, lehen eta bigarren mailako biktimen artean bereizi gabe. Ezin da biktimak batzuk gehiago aitortu haiekin bat etortzeagatik ala ez. Gainera, narrazio partekatu horrek memoria defentsiboa hautsi behar du, izaera politiko jakin bat babesteko baliatu delako eredu hori. Hau da, interesatzen zaizkidan biktimak hartzen ditut aintzat, eta besteak ez, edo haien egoerari garrantzia kentzen diot edo, are, haien egoera justifikatzen dut. Giza eskubideen kontzientzia bat behar dugu horrelako jarrerak onartezin bilakatzeko, nahiz eta horrek ez gaituen eramango ados jartzera bakoitzak iraganarekin dituen erantzukizunen inguruan. Hori zaila izango da.
Zoru etikoaz ere sarri hitz egiten da.
Eraikitzeko zoru komunak abiapuntua izan behar du prozesuan, lorpen bat, eta giza eskubideen inguruan egin behar da. Desmond Tutuk hitz egiten zuen «sufrimenduaren berdintze moralaz»; talde bateko edo besteko biktimen amek bidegabeko sufrimendua jasan duen pertsonaren aitortzarako eskubide bera zutela azaldu nahi zuen modu horretan.
Memoria defentsiboa alboratu eta 'gu'-aren zirkulua handitzeko beharra azaldu duzu hitzaldian. Azalduko zenuke azken kontzeptu hori?
Zoru komunarekin dauka lotura. Hura egonkortzeko gua-ren zirkulua zabaldu behar da. Besteari gertatu zaionak ez badit axola beste taldekoa zelako, zirkulu hori ez da handitzen. Ordea, haren sufrimenduak nire talde politikoko kideari gertatu zaion bezainbeste axola badit —biak hil baitituzte, edo biak torturatu, edo biak izan baitira jazarriak—, gu hori zabaldu egiten dugu, aitortzen baitugu biei gertatu zitzaiena onartezina dela. Horrek giza eskubideen kontzientzia partekatu batera garamatza. Historiaren bertsioetan ados ez jartzeak ez du zertan galarazi lorpen hori.
«Berreraikitzeko prozesu baten inguruan egin behar da eztabaida, ez borroka politiko bat irabazteko. Irabazi behar den borroka politikoa da bizitzaren eta giza eskubideen aldeko errespetua»
Esan duzu ez direla egon behar lehen eta bigarren mailako biktimak, baina biktima askok salatu dute bigarren mailako sentitzen direla, gaur egun eta iraganean ere bai.
Biktima batzuek, herri honetan, tokiko aitortza sozial handiagoa izan dute beste biktima batzuek baino, adibidez GALen biktimak, baina, aldi berean, ez dute inolako aitortza instituzionalik eduki. Eta alderatziz ere gertatu da: ETAren biktimek aitortza instituzional gehiago izan dute, baina aitortza sozial apalagoa, urte askoan. Hala ere, Glencree egitasmoko biktimen elkarrizketetan, ETAren biktima askok onartu zuten ez zutela izan aitortza instituzionala. Alegia, ezin da esan biktimek uste dute halakoa edo bestelakoa; beraz, ez da komeni eztabaida bat, nor aitortu duten gehiago edo gutxiago ezartzeko asmoz. Berreraikitzeko prozesu baten inguruan egin behar da eztabaida, ez borroka politiko bat irabazteko. Irabazi behar den borroka politikoa da bizitzaren eta giza eskubideen aldeko errespetua. Eta hor, giza eskubideen urraketek, edonolakoak izanik ere, berdin aitortuak izan behar dute. Ez bada horrela, ez dugu gizarte demokratiko bat eraikiko.
Urrats nahikoak ikusten dituzu prozesu horren alde?
Giltzarri den aro batean gaude, eta urratsak egin dira, baina ez dugu jauzi behar luzaroan nagusi izan diren esterotipoetan. Memoria defentsiboek egiten dutena da biktima batzuei arreta jarri, ez osotasunari. Indarkeriaren erabilera politikoa are okerragoa da, nire ustez ditudan biktimeni gertatutakoa baliatzea dakarrelako, beste mailako gatazka politiko bat irabazi nahian. Ez, barkatu, gauza bat da giza eskubideen inguruan zoru partekatu bat eraikitzea, eta bestea, biktimak baliatzea politikoki. Gleencree egitasmoan parte hartu zuten biktima guztiek salatu zuten beren saminaren erabilera politikoa. Berreraikitzeko prozesuaren lehen ituna beharko luke horrek: biktimak ez baliatzea politikoki eta memoria ez-baztertzailearen alde egitea. Urratsak egin dira horren alde, baina gehiago geratzen dira egiteko, eta ez da egon behar besteak zer egiten duen zain; ekimena behar da, etikaz eta giza eskubideen errespetuaz, gizartea eraldatzeko baliogarria izango dela sinetsita.
