«Gehiengoaren nahia denboran mantentzea da prozesu hauetako giltza»

Sortzez Galiziakoa da Braulio Gomez Fortes, baina, haren herrikide askoren antzera, kanpoan aritu da lanean: Portugalen, Katalunian, Alemanian eta Eskozian. Orain, Deustuko Unibertsitatean ari da, ikerlari. Prozesu parte hartzaile eta konstituziogileak aztertu ditu. Joan Fontekin batera aurten kaleratutako liburua lekuko: ¿Como votamos en los referéndums? (Nola bozkatzen dugu erreferendumetan?)

Egon al da kontsulten hazkunde bat Euskal Herrian?

Egon dena da herritarren aldetik prozesu parte hartzaileei buruzko interesaren handitze bat, eta hori islatu da alderdien diskurtsoetan eta zenbait instituziotan; oso maila apalean izan bada ere. Leihoak ireki dituzte, baina erabaki politikoetan eragiteko tresnak ez dira ugaldu. Hor asimetria bat dago herritarren nahiaren eta politikarien erantzunaren artean.

Eta zergatik gertatzen da hori?

Bozen artean ez dutelako pizgarririk ikusten prozesu parte hartzaileak zabaltzeko, haien zilegitasuna ezbaian jar ez dadin.

Gertuko adibiderik?

Usansolon, Galdakaoko alkateak jarreraz aldatu du; azkenean, baimendu egin du kontsulta, baina egin du eskaintza bat erabat kontrolatua. Edo Gipuzkoan: aldundiak esan du ez dela unea Zestoan galdeketa egiteko, aurretik prozesu parte hartzaile bat ireki behar dela, herritarrak informatu... Arrazoia izanda ere, alderdikeriaz jokatzen ari dira biak ala biak. Kontsulta egiteko ahalmena duenak elementu horiek bere alde erabiltzen ditu, emaitza bere interesen aldekoa izan dadin.

Baina egitea erabakitzen dutenek, zergatik egiten dute?

Badakite presio soziala handia den kasuetan galdeketa egin behar dutela, eta egiteak mesede egingo diela bozetan. Domina hori jarri nahi dute. Baina prozesua ahalik eta gehien kontrolatuta.

Irabazteko aukera ikusten dutenean soilik deitzen dituzte?

Euren posizioa legitimatzeko erabiltzen dituzte galdeketak. Baina, paradoxikoki, askotan eskutik ihes egiten die eta galdu egiten dituzte: hala da kasuen %40tan. Ziurtasunik eza oso handia izaten da, kontrola ezin daitezkeen elementu asko sartzen direlako kanpainan. Horregatik ez dituzte kontsulta asko egiten. Azken botoa zenbatu arte deitzaileak ez du arnasa lasai hartzen.

Zer lotura dago alderdien posizioaren eta herritarren erabakiaren artean Euskal Herrian?

Oso handia da lotura. Eta herritarra ez badago ados alderdiarekin ikuspuntuarekin, normalean abstentziora jotzen du.

Aldatzen ari da hori?

Ikusten ari gara alderdiak demokraziara ekarri baino gehiago herritarrak urruntzen dituztela, eta bestelako taldeak —alderdien kontrolpetik kanpo daudenak— erakartzen ari direla indar hori. Fenomeno berri horrek are interesgarriagoak egiten ditu prozesu parte hartzaileak.

Hori Euskal Herrian ere gertatzen ari dela uste duzu?

Uste dut hemen alderdiak hori ikusten ari direla, baina ez direla behar beste mugitzen ari. Bilduren programa aztertzen badugu, parte hartze tresna gehien proposatzen duen alderdia da Espainiako Estatuko alderdien artean. Baina, gero, ez ditu martxan jartzen. Eta izan daiteke ez duelako ohiko alderdien gainbehera oraindik bere azalean nabari. Inkestek diote hemen geldoago ari dela gertatzen hori, baina gertatzen ari da. Eta alderdiak askotan ez dira gai hori aurreikusteko, Katalunian gertatu den bezalaxe.

Nolakoa da parte hartzea, hauteskundeekin alderatuta?

Txikiagoa izaten da, %50-60 ingurukoa; normalean, hori gertatzen da kontsultara eramaten den gaiak ez duelako jatorria gizarte eztabaida batean. Horrek ere eragiten du lehiakortasunean: aztertutako galdeketen %70etan baiezkoaren eta ezezkoaren artean 20 punturen aldea egon da: galdeketa horiek soilik alde bati interesatzen zaizkion seinale.

Eta noiz izaten da handiagoa parte hartzea?

Herritarrek uste badute beren etorkizunari buruz erabaki behar dutela. Hori gertatzen da independentziari buruzkoetan. Batez beste, %80koa izan da parte hartzea 1992tik Europan egin diren 16 erreferendumetan.

Nolakoa da galdera egokia?

Hitzartua eta legitimatua, erantzunetan jarrera ezberdinak artikulatzen dituena. Eskoziakoa eredugarria da. Baina normalean nahasgarriak izaten dira, alde batera lerratuak. Galdera sinple batek, xehetasun handirik gabekoa, lagundu egiten du parte hartzean.

Gutxiengo bat ezarri behar da?

Gomendagarria da atzera bueltarik ez duten erreferendumetan.

Eta irabazi edo galdu zehazteko orduan?

Eztabaida handia dago hor. Batzuetan %50+1 da; beste batzuetan, %55... Gutxiengoek zenbat babestu nahi diren, zenbat galdu dezaketen... horren arabera hitzartzen dira minimoak. Baina, niretzat, garrantzitsuena da parte hartzea. Nire ustez, %50ekoa izan beharko luke, gutxienez.

Arautu behar dira kontsultak?

Joera daukagu dena arautzeko. Nik nahiago dut negoziazioaz hitz egitea. Cameronek eta Salmondek ez zuten ezer arautu, hitzartu baizik. Gauza bera egin daiteke udalerrietan ere. Galderak eta beste baldintzek unean uneko arrazoiei erantzuten diete. Eta hori guztia negoziatu behar da; ez du zentzurik aurretik arautzeak.

Europako beste herrialdeekin alderatuta, galdeketa gehiago ala gutxiago egiten dira hemen?

Gutxi egiten dira, baina uste denaren kontrara, gutxiago dira demokrazia garatuagoetan: Danimarkan, Suedian, Finlandian...

Eta ez da kontraesan bat?

Ez. Herrialde horietan asoziazionismoak hemen baino eragin handiago dauka erabaki politikoetan; herritarrek ordezkatuak ikusten dituzte euren buruak instituzio eta alderdietan. Eta boto-emaileen eta alderdien arteko lotura ez da hemen bezain zurruna; herritarrek maizago aldatzen dute botoa, ikusten badute alderdiek ez dituztela taldeen eskaerak edo nahiak defendatzen.

Badago sektore ideologiko bat gehiago lotzen dena herri galdeketen eskakizunarekin?

Azterketek diote gazteak, ezkerrekoak eta hezkuntza maila eta maila ekonomiko altuagoa duten herritarrak direla demokrazia parte hartzaileagoen aldekoak. Baina hori ez da beti hala, eta aldea ez da oso handia, esanguratsua baden arren.

Baliagarriak dira soilik alde batek deitutako kontsultak?

Datorren astean Katalunian egin nahi dutena, adibidez. Egiten badute, ez da legezkoa izango, eta emaitzak ez du berme demokratikorik izango. Baina balio du agerian uzteko beste aldearen jarrera ulergaitza. Eta bereziki balio du prozesua bizirik mantentzeko eta agerian uzteko ez dela lider politikoen edo eliteen desira, edo koiunturazko erantzuna, bozei begirakoa, baizik eta gizarte baten nahia dagoela atzean. Gehiengoak babestu eta denboran mantentzen dena. Eta, hain justu, hori da prozesu parte hartzaileetako giltza: gehiengoaren nahia denboran mantentzea. Horrek ematen dio zilegitasun demokratiko handiagoa.

Eta noiz arte itxaron?

Oso garrantzitsua da urgentziarik ez izatea, ez bada hauteskunde interesak daudelako. Galdeketa da prozesuaren azken fasea, eta halakoek erantzun behar diote gizarte eztabaida bati, herritarren interesei, eta ez alderdienei. Prozesua adostu behar da, informatu, eta alderdiez gain, beste eragile batzuk aktibatu behar dira osasuntsua izan dadin eztabaida.

Efektu praktikorik ez izateak ez die eraginkortasuna kentzen?

Kataluniakoa izango da beste parte hartze prozesu bat; azkenengo bi urteetan egin den beste bat, eta ez dira gutxi izan. Horrek islatzen du lehen esandakoa. Emaitzak efektu praktikorik ez duelako galdeketa gutxiesteak eta gatazka amaituko dela pentsatzeak agerian uzten dute ez dela arazoa ulertu nahi.

Zein emaitzari begiratu behar zaio halako kasuetan?

Mobilizazio mailari. Alde zein kontrako botoak aztertzeak ez du ezertarako balio, alde batek galdeketa boikotatzen badu. Esateak %90ek zure alde egin dutela, kasu hauetan, ez du ezertarako balio.

Kontsultak mugatu behar dira ala edozer galdetu daiteke?

Baldin eta zein demokrazia eredu nahi dugun. Nik defendatzen dudanean gehiengoen nahia gutxiengoen eskubideak ere errespetatu behar dira. Demokrazia ordezkatzailearen eta parte hartzailearen arteko oreka lortu behar da, eta hori egin behar da, bereziki, prozesu konstituziogileetan. Hor zehaztu behar dira mugak eta eskubideak: herritar ororenak eta gutxiengoenak.

Suitza eredu bat da?

Niretzat ez. Galdetu dezakete demokrazia ereduaz, eta kolokan jarri, gertatu den moduan, oinarrizko eskubideak: pentsamendu, erlijio eta sexu askatasunak, esaterako. Niri ez litzaidake gustatuko Javier Marotok[Gasteizko alkateak] herritarrei galdetu ahal izatea magrebtar guztiak kanporatu nahi dituzten edo ez. Demokrazia hori ez zait gustatzen, oso parte hartzailea den arren. Gauza batzuk adostu behar dira, baina gehiengoaren boterearen gainetik jarri behar dira oinarrizko eskubidea eta gutxiengoenak.

Batzuek diote galdeketek gizartea zatitzen dutela.

Onartezina da hori esatea demokrazian. Hori esaten da diktaduretan: «ez dago alderdirik gizartea zatitzen dutelako». Zatiketa eta eztabaida dira demokrazia baten oinarria, balioak. Zatiketa ikusarazi behar da, eta aldeek, beldurrik gabe, azaldu euren ikuspuntuak; eta behin lehia bukatuta, galtzaileak errespetatu.

Baina horien arabera, galdetzeak ez du arazoa konpontzen.

Eta egia da. Erreferendum askok ez dituzte arazoak konpontzen. Eztabaida eta zatiketa aurretik existitzen zelako, ez delako egun batetik bestera asmatutakoa. Eta arazoa gatazkatsua bazen, aurrerantzean ere gatazkatsua izango delako. Baina eztabaida politikoari ez zaio beldurra izan behar. Zorionez, Euskal Herrian ere bermeak daude horretarako. Soilik interes alderdikoiek galarazten dute.

Eta galdeketaren hurrengo egunean zer?

Demokrazian eginiko prozesu guztiek erakusten dute negoziatzen jarraitu behar dela, herritarrek hartutako erabakia ezartzeko. Ez da futbol partida bat: ez dago errenditzerik, garaile eta garaiturik, egoera berri bat baizik, eta hori kudeatu behar da.