Euskal gatazk(ar)en ertzetako biolentziak. 1980-1990eko hamarkadetan senide eta lagunak auzian inplikatuta zituzten andreen gatazken, indarkerien eta praktika erresistenteen bilketa feminista izeneko tesia defendatu berri du Maider Galardi Fernandez de Agirre kazetari eta ikerlariak (Lasarte, Gipuzkoa, 1995). Izendatu eta aztertu egin ditu emakume horien bizipenak, ezkutuan zeuden horiek subjektu politiko gisa aitortuta.
Zergatik emakumeen ahotsei buruzko azterketa bat?
Iruditzen zitzaidalako 2011n ETAk su etena iragarri zuenetik gaia landu dela, nahiz eta ziurrenik ez diren egin denei gustatuko litzaizkieken bezainbeste pauso. Egin dira biktimen foroak, elkarbizitzarako ariketak, mahai inguru pilo bat, eta beti sentitzen nuen falta zirela ikuspegi feminista eta emakumeen ahotsa.
Emakumeen parte hartzea izan da, ordea.
Bai, baina euskal gatazkaren testuinguruan emakumeak beti irudikatu ditugu norbaiten norbait bezala, eta hori baino gehiago dira. Norbait horrekin izandako lotura kontatzen dute, eta haien bizipena ez daukagu politikotzat.
Ikusezin ziren ahots horiek norenak ziren?
Aztertu nahi nuen nolako inpaktua izan duen senideren bat gatazkan inplikatuta eduki duten emakumeen bizipenak. Zergatik? Iruditzen zaidalako beste abiapuntu bat dela haien bizipena, baina, aldi berean, haiek ere askotariko indarkeriak jasan izan dituztela, eta gainera, ekimen politikoa eduki dutela. Iruditzen zitzaidan hori kontatu gabe ez genuela egingo Euskal Herrian hainbeste aipatzen den memoria integral hori.
Zer ahots hautatu dituzu ikerlanerako?
Ez zait gustatzen alde bateko edo besteko biktimez hitz egitea: esango nuke gatazkaren kokaleku diferenteetan egon diren emakumeak direla. 35 elkarrizketa egin ditut, baina zehazki gorputza jarri dutenak eta gatazkarekin interakzioa izan dutenak 21 dira. Adibidez, talde parapolizialek hildako baten alaba, torturen ondorioz aita galdu zuen neska bat, ETAk hildakoen bi alargun, alaba bat, lagun bat eta arreba bat, kartzelan senideak bisitatu dituzten bikotekideak... Saiatu naiz heterogeneotasuna aintzat hartzen.
«Andre hauek askotariko indarkeriak jasan dituzte, eta, gainera, ekimen politikoa izan dute. Hori kontatu gabe, uste dut ez genuela egingo memoria integralik»
Zer iruditeria nagusitu da gatazkaren kontaketan?
Uste dut inportantea dela iruditerian arreta jartzea, komunitatean daukagun sinesmen multzoa delako iruditeria, baina iruditeriak aldi berean praktika jakin batzuk elikatzen dituelako ere bai. Irudikatu ditugu, eta, beraz, praktikara eraman dira emakume zaintzailearen rol horiek, amaitale gisa izendatu ditudanak, nolabait amatasunak berez ekarriko lukeen naturazko zaintzaile rol hori praktikatuko luketenak, eta aldi berean maitalearenak. Polizia, politikari, gudari gizonezkoak irudikatu ditugu, nahiz eta Zuriñe Rodriguezek, Oihana Etxebarrietak eta Olatz Dañobeitiak, adibidez, jada dikotimia horretan arrakalak ikusi.
Horrela izan da?
Uste dut hori baino askoz ere konplexuagoa dela. Elkarrizketatu ditudan batzuek oso barneratua dute zaintzaren rol hori, batez ere amatasunarekin lotuta dagoena, eta bikotekide gisakoarena ere bai. Ez da kasualitatea, kontratu sexuala da, eta erregimen heterosexuala. Horrek inplikatzen du zure bikotekidea hil zuteneko urteurrena iristen den aldiro agerraldi publikoetara joan behar izatea, adibidez. Batzuek asumitu dute hori, baina beste batzuek ez, eta zigor sozialari aurre egin behar izan diote. Zeren zaintza rol hori ezartzeak ez du esan nahi adiera politikorik ez duenik; alderantziz, estatus politiko hori eman zaie emakume horiei, baina zaintzaile rola hartu dutelako. Horrekin puskatzen baldin baduzu, komunitatetik kanpo geratzeko arriskua duzu.
Amaitale kontzeptua definituko zenuke?
Marcela Lagarde ikerlariak madre-esposa (ama-emazte) izendatzen duen kategoria bat da. Emakumeei, berez, ama edo bikotekide izate hori garatu edo ez, nolabait ematen zaigun eginbehar hori da. Amaitale izatea ez da ama edo maitale izatea, baizik eta biak batera, performatu beharraren mandatua. Dolores Juliano antropologoak esaten du emakumearen kategoria hori ondo ez betetzekotan puta gisa edo ez-emakume gisa ere gera zaitezkeela. Hori askotan gertatu da emakume militante politiko askorekin. Bigotuda deitzen zaie, ilemotz, lesbiana... Amaitale rol hori betetzen ez dutenak, beraz, ez-emakumetzat hartzen dira. Horregatik, interesgarria iruditu zitzaidan kontzeptu hori txertatzea, Dañobeitiari irakurri nion, eta euskal gatazkan ere funtzionatzen baitzuen gauza batzuk esplikatzeko. Batez ere, maitasunaren gai horrekin ere lotura handia zeukalako.
Maitasunaren geruzak ere aztertu dituzu: zenbat gauza estali diren maitasunaren izenean. Ikusten da problematizatzen dutela haiek ere.
Bai. Adibidez, euskal preso baten senide bati galdetzen nion: zer egiten duzu? Eta esaten zidan: adibidez, semeak behar duen medikuaz arduratzen naiz, abokatuaz, unibertsitateko matrikulaz, ateratzen denean egingo duen bizitza lasai utzi nahi diot... Edo gatazkan senideak hil zaizkienak senidea oroitzeko ekitaldietara joan dira. Atzean hau zegoen: nik maitasunarengatik egin dut. Baina maitasunarengatik hainbesteko inplikazioa edukitzeak gauza asko estaltzen zituen, nire ustez. Hasieran, feminismoaren ikuspegitik, gatazkatsua iruditzen zitzaidan horri maitasun deitzea. Baina gero pentsatu nuen buelta bat ematea: eman diezaiogun maitasun kategoria hori, baina problematizatu dezagun eta bete dezagun edukiz maitasun hori, ezta? Eta hor, Marina Sagastizabal ikerlariak esaten duen bezala, zaintza lanez beteriko ibilbideak dauzkagu maitasunarekin estalita. Noski, maitasunezko izakitzat gauzka patriarkatuak, eta suposatzen du hori dena ez dela lana, ezta? Pentsatu nuen horrek guztiak aukera ematen zidala euskal gatazkaz pentsatzeko ere.
«Sagastizabal ikerlariak dioen bezala, zaintza lanez beteriko ibilbideak dauzkagu maitasunarekin estalita»
Tesian ikusten da elkarrizketatu dituzun emakumeen bizipenekin bide bat egin duzula, eta, azkenean, subjektu politiko gisa aitortzen dituzu. Nola antzeman duzu bilakaera hori?
Abiapuntua da gatazkako subjektu direla, ondoren indarkeria politikoa pairatu dezaketen subjektu ere badirela, eta amaitzen dugu esaten subjektu politikoak direla. Elkarrizketetan, adibidez, galdetzen nien ea parte hartu zuten zerbaitetan, eta ezetz esaten zidaten, baina, gero, zer kontatzen zuten entzunda, esaten nien erabaki zezaketela semea ez bisitatzea kartzelan edo urtero aitaren hileta urteurrenera ez joatea; hala, ikusten zuten hori erabaki bat zela eta horrek inpaktua zuela haiengan. Orduan, berriz ere galdetzean ea parte hartzen zuten, hau erantzuten zidaten: ‘A, orduan bai, ez?’. Batek bukaeran zera esan zidan: ‘Egia da, kaka guztia guk jan dugu, ez?’.
Nolakoa izan da hartu-emana?
Oso eskuzabal jokatu dute, eta asko eskertzen diet. Negar asko egon da, isilune asko ere bai, eta min handia dago. Baina amaieran poza ere jaso dut, eta barre asko ere egin dugu. Deigarria izan da: haietako askok eskatu didate elkarrizketa lagunduta egiteko, eta senide bat edo lagun bat eramaten zuten; izan ere, haien ahotsa orain arte entzun ez denez, ez dira zilegi sentitzen esateko zer bizi izan zuten, eta, nolabait, norbait behar zuten beti ispilu gisa arituko zena, esanez kontatzen ari ziren hori guztia egia zela. Hori oso adierazgarria izan da, erakusten baitu aitortza politikotik oso urrun daudela.
Esan duzu gatazka politiko armatu baten ezaugarrien araberakoa izan dela jasandako indarkeria. Zehaztuko zeniguke zer indarkeria mota identifikatu dituzun?
Ia beti indarkeria zuzenaz hitz egiten dugu. Adibidez, heriotza, tortura, kaleko protestak eta horien kontrako erantzunak... Niretzat inportantea da kontuan hartzea indarkeria sinbolikoa ere, oso barneratua baitaukagu gure bizitzan, eta egiturazkoa baita. Nik uste dut emakume hauek indarkeria zuzenean jasan dutela, baina askoz ere ertz gehiago hartu beharko genituzke kontuan: mehatxuak egin dizkiete, bullying-a, pintaketak, jarraipenak... Horretaz gain, motibazio politikoko indarkeria matxista ere jasan dute.
«Osasun arazoak, lekualdatze behartuak... horiek guztiak indarkeria gisa izendatzea inportantea da, jasandakoa errekonozitzea baitakar»
Zer ondorio jasan dituzte?
Nik elkarrizketatu ditudan emakume ia guztiek tratamendu psikiatrikoa eduki dute gatazkarekin lotutako kontuengatik, batzuek lana galdu dute, osasun arazoak izan dituzte, lekualdatze behartuak egon dira, familia batzuek utzi egin diote hitz egiteari, edo euren identitatea ezkutatu dute... Hori ez da hainbeste aztertu hemen. Kalte horiek guztiak indarkeria gisa izendatzea oso inportantea da, izendatzeak aukera ematen baitu askotariko jazarpen biolentoa errekonozitzeko, eta bide bat abia dezake emakume horiek aitortzeko subjektu politikoak ere badirela. Horrek beste ikuspegi bat ematen digu azken hirurogei urteetan gertatutakoa beste era batera aztertzeko. Galdera da: nazioartean egiten da; hemen, orduan, zergatik ez?
