Baionako Pannecau karrika, gaur egun; eta, bat-batean, Monbar hoteleko atentatuaren argazkia. Gaur egungo lekuak eta duela 40 urteko gertakariak lotu nahi izan ditu Sylvie Garat kazetariak (Zuraide, Lapurdi, 1970), GAL, au nom de la raison d'état (GAL, Estatu arrazoiaren izenean) dokumentalean. Parisen eta Donibane Lohizunen (Lapurdi) erakutsi dute aste honetan, eta France 3 telebista kate publikoan hedatuko dute apirilaren 2an, 22:40an. Ipar Euskal Herriko zinemetan ikusgai izanen da ondotik. GALi buruzko beste dokumental bat egin zuen duela 25 urte, eta IKri buruzko bat 2013an. Hirugarren lana du hau. Egia ofiziala agertzeko aukerak urriak direla jakitun, memoria lana egitearen garrantzia nabarmendu du Garatek. «Frantziako publikoarentzat pedagogia egitea da, baina inportantea da ere belaunaldi berrientzat gure historia kontatzea».
Garrantzitsua zitzaizun Frantziari kontatzea «bere lurretan» zer gertatu zen duela 40 urte?
Ikuspegi anitz bildu nahi nituen. Militanteena, adibidez, garai hura nola bizi izan zuten jakiteko; biktimak, epaileak, eta Frantziako politikariek ere hitz egin dute: Joxe eta Glavany [Pierre Joxe Barne ministro izan zen 1984tik 1986ra, eta Jean Glavany François Mitterrand Frantziako presidentearen kabineteko buru izan zen]. Inportantea zen espektro aski zabala izatea, baina, azken finean, ohartzen gara filmaren bukaeran puzzlearen puska batzuk eskas direla. Poliziekin ere mintzatu nahi nuen, baina ez didate erantzunik eman. Espainiako ministro batzuk, Amedo Fouce, eta Espainiako sozialistak eta hemengo lekukotasun batzuk ere nahi nituen; baina ezetz erran didate. Duela 40 urteko aferak dira, baina oraindik ere galderak badira, eta entseatu behar gara argitzera zer gertatu zen.
Tabu bat da oraindik GALen gaia politikoki?
Uste dut baietz. Aste hasieran Parisen eman genuen filma, eta gehienek ez zuten ezagutzen. Duela 40 urte zen, baina 27 hil izan ziren Ipar Euskal Herrian. Parisen izan balira, menturaz jakinen zuten. Baina hemen izan ziren, eta uste dut zerbait ezarri dutela gainetik garai hori ez aipatzeko. Gure historia da, eta ez dugu ahantzi behar. Transmititu behar diegu belaunaldi berriei.
«Glavanyk erraten du ez zutela sinesten posible zela Espainiako sozialistek Francoren garaiko metodoak erabiltzea. Bai, posible zen; bazekiten, eta egiten utzi zieten»
Filma ikustean sentsazioa ematen du Joxek biziki arinki hartzen duela gaia eta Glavanyk asumitzen duela politikoki izan dela parte hartze bat. Inplizituki adierazten da Frantziak bazekiela, hein batean lagundu zuela eta ez zuela ezer egin behar bezala ikertzeko.
Biziki ados naiz. Arintasun hori aipatzen duzularik, egia da Joxe hala zela. Biziki zaila izan zen elkarrizketa. Lau aldiz egin nion galdera bera, eta ez zuen arraposturik eman nahi.
Zer galdera?
Goizean egin nuen elkarrizketa Glavanyrekin, eta hark kontatu zidan Joxek Espainiakoei honakoa erran ziela: «Okupatu zaitezte GALez, gu okupatuko gara ETAko militanteez». Lau aldiz galdetu nion ea hala izan zen, eta ez zidan sekula arraposturik eman. Momentu batean ordulariari begiratu zion, eta erran zidan hitzordu bat zuela.
Glavany sinpleki mintzo da, eta erraten du gauza batzuk gertatu direla, bai, baina biziki inportantea zela Espainiako sozialistekin lotura sakontzea. Luzaz egon zirela Parisen Francoren garaian eta lotura anitz bazutela; ez zutela sinesten posible zela Espainiako sozialistek Francoren garaiko metodoak erabiltzea. Bai, posible zen; bazekiten, eta egiten utzi zieten. Aipatzen nielarik 27 hil izan zirela Euskal Herrian, ez zuten deus errateko.
Glavanyk erraten du, funtsean, GALek gauzak «erraztu» zituela. Zer zentzu ematen diozu?
Pentsatzen dut [Espainiako gobernuburu Felipe] Gonzalezekin mintzaturik erabakia hartua zutela euskaldunak estraditatzeko, baina GAL agertu zelarik eta hasi zirelarik frantziar herritarrak hiltzen, horrek gauzak bizkortu zituen. Errazki erraten du Glavanyk, eta asumitzen du.
Lehen aldia da ardura politiko hori izan duen batek GALekin izan duten tolerantzia horrela aipatzen duela.
Bat egiten dut irakurketa horrekin. Asumitzen du. Eta erraten du «gibelapenarekin» erraten duela hori. 40 urte pasatu dira, beraz erraten ahal dira gauza batzuk. Azkenean zerbait agertzen da.
Baltasar Garzon epaileak erakunde terrorista gisa identifikatzen du GAL dokumentalean, eta biktimak terrorismoaren biktima izendatzen ditu.
Garzonek erraten du, eta Christophe Says epaileak ere bai: biktimak biktimak dira. Baina Garzonek gehitzen du Espainiako Estatuan inkestak egin zituela, eta Frantziako Justiziak ez dituela erabili. Galdera egiten du zergatik den.
«Frantziako Asanblean erakutsi nahi genuke filma, eta horren bidez talde bat sortu ikerketa batzorde bat osatzeko. Biktimak gogoan, gutxienez zerbait agertu dadila GALi buruz: Frantziaren jokamoldea nolakoa izan zen, eta zinez zer gertatu zen Ipar Euskal Herrian»
Ikertzeko oztopoak izan zituztela diote bi instrukzio epailek. Gaur egun posible litzateke halako ikerketa bat berriz abiatzea?
Frantziako Asanblean erakutsi nahi genuke filma, eta horren bidez talde bat sortu ikerketa batzorde bat osatzeko. Biktimak gogoan, gutxienez zerbait agertu dadila GALi buruz: Frantziaren jokamoldea nolakoa izan zen, eta zinez zer gertatu zen Ipar Euskal Herrian. Filma Parisen erakutsi genuenean Peio Dufau hor zen, eta LFIko beste diputatu bat ere bazen. Lan bat abiatu nahiko lukete.
Uste duzu posible dela Frantziak bere erantzukizun politikoak onartzea?
Hala nahiko nuke, baina uste dut zaila izanen dela. Bada Euskal Herrikoa, baina beste herrialde batzuetan gertatutakoak ere ez dira argi. Filmaren izenburuak erraten duen bezala, estatu arrazoiak dira gibelean. Anartean, memoria lana egiten segitu behar da: filmak, liburuak, eztabaidak, artikuluak. Ofizialki nork aipatuko du GAL izan zela? Ez dut uste Frantziako historia klaseetan irakatsiko dutenik. Gure betebeharra da hori egitea.
Zure dokumentalean ageri da 40 urte beranduago zer presente den mina.
Dominika Daguerre militantea da, eta politikoki mintzo da; erakusten du haserrea. 40 urte pasa dira, baina [Ramon Oñederra] Kattu-ren erailketa aipatzen hasten delarik, emozioa heldu zaio. Eta inportantea da hori ere dokumentalean agertzea: beldur hori Ipar Euskal Herriko gizartean. Biktima batzuk ez ziren sekula mintzatu. Veronique Caplannek erraten du 35 urte behar izan dituela aipatzen hasteko. Biziki mingarria izan da. Biktimen boza helarazi behar da. Nik GAL aipatu dut, baina lehenago izan zirenak ere ez dira ahantzi behar. 50 bat hil izan dira Ipar Euskal Herrian.
