Ondorio baikorrik ezin dela atera ondorioztatu du Hizkuntz Eskubideen Behatokiak iazko datuei buruzko txostenean. «2024. urtean ere ezin genezake hitz egin egoera hobeaz, balantzan argiak baitira frantsesaren eta gaztelaniaren nagusitasuna». Bilbon egin du aurkezpena, gaur. Agurne Gaubeka zuzendariak betikotzeko arriskuan dagoen egoera baten berri eman du: «2024. urteko hizkuntza eskubideen egoera aurreko urteetako hutsuneen isla ere bada». Euskararen Telefonoaren bidez jasotzen dituzten kexak biltzen dituzte txostenean, eta nabarmendu du horietako askok administrazio publikoetako hutsuneen berri ematen dutela: «Kexetan, batik bat, administrazio eta agintari publikoak jartzen dituzte fokuan, araudiez eta lege babesaz ere arduratzen baitira». Garbiñe Petriati teknikariarekin batera aurkeztu du txostena.
Azaldu dute eremu sozioekonomikoan ere hutsuneak handiak direla. Eta hor ere instituzio publikoek duten ardura aintzat hartu behar da. «Kontuan hartu behar dugu joko arauak ere botere publikoek erabakitzen dituztela». Iaz, denera, 1.206 intzidentzia jaso zituzten Behatokian. Horietatik 1.112 kexak izan ziren; 62, zoriontze mezuak; eta 32, kontsultak, iradokizunak eta bestelakoak. Petriatik argi utzi du urraketen «lagin txiki bat» besterik ez direla horiek guztiak, eta herritarrek maiz isildu egiten dituztela euskaraz aritzeko trabak. Arlo publikoan izandako urraketen berri emateko jotzen dute usuen Behatokira; badira arazoak ustez euskarak aurrerabide handiak egin dituen instituzioetan ere.
Kexen harira erakundeek ematen dituzten erantzunak ez dira beti egokiak, Gaubekak azaldu duenez. «Urraketei emandako hainbat erantzunetan, herritarrak gaztelera eta frantsesa erabiltzera bultzatzeko eta euskarazko arreta ez emateko trikimailu legalak legitimatzen dituzte oraindik erakundeek». Aurrera egiteko neurriak eskatzen jarraitzea ezinbestekoa dela gogoratu du. Bide horretan, herritarrei dei egin die: garrantzitsua da euskararen normalizazio eza erakusten duten «egoera bidegabeak» salatzea aurrerantzean ere. Azaldu du eskubide urraketak onartu ez baizik «desnaturalizatzera» jo behar dela: «Problematizatzera». Hona, laburbilduta, txostenean jasotako hainbat gako, atalka azalduta:
Estatuen jardunbidea
Normalizazioa bermatzeko neurrietatik urrun
Espainiak, Frantziaren ondoan, aitortza handiagoa egiten dio euskarari. Euskara ofiziala da Hego Euskal Herriko hainbat tokitan, eta izenpetua du Eskualdeetako edo Eremu Urriko Hizkuntzen Europako Gutuna. Behatokiak gogoratu du, ordea, «ofizialtasun bikoitz hori» ez dela errespetatzen. «Espainiako Konstituzioak ezartzen duen gaztelaniaz jakiteko derrigortasuna herritarren eskubideen gainetik jartzen dute, eta, beraz, euskalduna babesik gabe geratzen da hizkuntza eskubideak errespetatzeko eskatzen duenean». Espainiak egin ditu «aurrerapausoak irudikatzeko» ahaleginak, baina «azaleko neurrietan» geratzen da gehienetan. Frantzian, berriz, estatuko administrazioak ematen duen babesa «aitortza kultural» hutsa baino ez da. Horregatik dute euskaltzaleek hainbesteko zama gainean: «Ipar Euskal Herriko herritarren eta zenbait eragileren gainean oinarritzen da hizkuntza eskubideekiko egiten den lan guztia».
Askotarikoak dira Espainiaren administrazioren peko erakundeek euskarari ematen dioten leku urriarengatik jasotako kexak. Batzuek ezjakintasuna eta utzikeria erakusten dute. «Estatuaren loteria eta apustuen webgunean hau ageri da: 'Sartzen da eta potz zaitez'», salatu du euskaltzale batek. «Gaztelaniazko bertsioan honela dio: Entra e ilusiónate». Euskararen presentzia eza ere kexarako motibo da. Hona: «Bere garaian, kartel batzuk ele bitan jartzea lortu zen Donostiako Renfeko geltokian, baina berriz ere erdara hutsean jarri dituzte. Aldatu ditzatela eskatzen dut», salatu du herritar batek. Espainiako Estatuaren administrazioaren ardurapeko erakundeen jardunbidea salatzeko, orotara, 68 kexa erregistratu dituzte. Frantziako Estatu Administrazioaren pekoen aurka, berriz, zortzi.
Jaurlaritza, Nafarroako Gobernua eta Euskal Hirigune Elkargoa
Bermerik gabe
Eusko Jaurlaritzak, Nafarroako Gobernuak eta Euskal Hirigune Elkargoak abian dituzte euskararen aldeko neurriak eta baliabideak, baina, Behatokiaren arabera, ez dira nahikoak. Ezta ustez euskararen ofizialtasunaren gerizpean aurrerabide handienak eginda dauzkaten instituzioetan ere. Behatokiak ohartarazi du euskaraz «bizitzeko» bermeak falta direla, eta «ez-betetzeen» aurka neurriak hartzeko bideak ere jarri behar direla. Erregistratutako kexen artean 180 Eusko Jaurlaritzaren kontrakoak izan dira, Nafarroako Gobernuaren kontrakoak 109, eta Hirigune Elkargoaren kontrakoak, hiru.
Jaurlaritzaren ardurapeko erakundeetan, esaterako, Osakidetzari buruzko kexak jaso dituzte, baita eremu soziolinguistiko euskaldunenetan ere. «Alabarekin Zarauzko anbulatorioko oftalmologora etorri naiz, eta erizainak eta okulistak ez zekiten euskaraz», salatu du herritar batek. «Hitzordua geneukan, gaur, azaroak 12, pediatrarekin, Basurtuko ospitalean. Pediatra kanpotarra da, eta ez daki euskaraz. Gaztelaniaz aritu behar izan dugu», beste batek. Idatzizkoan ere, trabak. «Duela hamar egun, Osakidetzari euskaraz idatzizko kexa bat jarri nion, eta erantzuna gutun bidez jaso dut, gaztelania hutsean». Administrazio orokorrean ere, zailtasunak. «Izenpek jakinarazpen bat bidali dit posta elektronikoz, eta eskabide bat erdara hutsean beterik nire datuekin», jaso dute kexetako batean. Lanbideko arazoez ohartarazi dute beste hainbatek. Adibidez: «Lanbideko nire online eremuan aldaketa batzuk egin ezinik nengoen, eta arrazoi hau eman didate: euskaraz ezin daitezke egin gestio horiek». Badira sare sozialetan euskara ezkutatu izanagatik jarritako kexak ere. «Euskal Autonomia Erkidegoko turismo webgune ofizialaren Twitter kontuaren jarraitzailea naiz, eta txio guztiak gaztelaniaz daude».
Nafarroako Gobernuaren kontrako zenbait kexa hizkuntza politiken atzean sarri agertzen diren paradoxen erakusgarri dira. «Nafarroako Gobernuak gaztelania hutsean bidali du euskara sustatzeko diru laguntza deialdiaren gaineko informazio berria dagoela jakinarazteko mezu elektronikoa», salatu dute, adibidez, kexetako batean. Arazoak daude eremu euskaldunenetan ere: «Berara liburuzain berria ekarri dute, eta ez daki euskaraz». Eta arazoak dituzte beren-beregi euskarazko arta eskatuta duten herritarrek ere: «Osasunbideak SMSa bidali dit pneumologoarekin hitzordua daukadala gogorarazteko, gaztelania hutsean, nahiz eta Osasunbidearekin hartu-eman guztiak euskaraz egiteko eskaera egina dudan». Aldundien artean, Bizkaikoak jaso ditu kexa gehien, alde handiz: 46 izan dira. Gipuzkoako Foru Aldundian jasotako tratua salatzeko hamahiru kexa jaso dituzte Behatokian, eta Arabakoan, berriz, hiru.
Tokiko erakundeak
Integratu gabe
Askotariko errealitateak daude tokiko erakundeetan. Txostenaren arabera, badira normalizazio estrategietan serio ari direnak: «Hainbatek, gertutasuna oinarri, ahaleginak egiten dituzte herritarrei euskaraz bizitzeko aukera bermatzeko». Beste hainbat tokiko erakundetan, ordea, «euskararen atala» soilik arduratzen da hizkuntza eskubideen gainekoez. Eta badira lanketarik egiten ez dutenak ere. Oro har, egoera begirada zabalarekin aztertuta, hizkuntza eskubideak «integratu gabe» daude oraindik. Iaz, Iruñeko Udalak jaso zituen kontrako kexa gehienak: 31. Bilboko Udalak 28 jaso zituen; Gasteizkoak, hemezortzi; eta Donostiakoak, hamasei.
Hona hemen Nafarroako hainbat udaletan jasotako kexak. Esteribarren: «Gaztelania hutsean idatzirik dago udaleko gaurko osoko bilkuraren deialdia». Barañainen: «Udalak gazte eta helduentzako 46 kirol ikastaro antolatu ditu. Euskarazko eskaintza hutsa da». Iruñean: «Arantzadiko parkean zaharberritze lan batzuk egin dituzte, eta seinale berriak erdara hutsean jarri dituzte». Araba, Bizkai eta Gipuzkoako udaletan ere jaso dituzte kexak. Esaterako, Donostiako udaltzainek euskaraz ez dakitelako: «Kontxako hondartzan lapurreta bat izan dela-eta, hondartza aldamenean egoten den udaltzainen furgonetan udaltzain bakarra zegoen, eta ez zen gai euskaraz hitz egiteko». Eta Bilbon euskararen aldeko hizkuntza irizpiderik gabeko ekintzak babesten direlako; Bilbao Marathon kirol proban izena emandako herritar batek kargu hartu die, adibidez, Bilboko udalari eta Bizkaiko Aldundiari, lasterketa horren babesle izan direlako: «Informazioa gaztelania eta ingeles batuan bidaltzen diete korrikalariei». Gasteizen, berriz, euskarazko kultura bigarren mailan dagoelako: «Gasteizko auzorik gazte eta populatuenean, Zabalganan, Momiak filma gaztelaniaz proiektutako du udalak. Filma euskaraz dagoela jakinda, egoera onartezina da».
Kexetan jasota geratu dira iazko irudi gogoangarriak ere, esanahiz betetako momentuak. Bilboko hau, esate baterako: «Zera salatu nahiko nuke, Athletic klubak gabarra atera zuen egunean euskararekiko izan zuen jarrera eta irizpide falta», adierazi du herritar batek, eta galdera egin du: «Udaletxean, adibidez, zergatik ez zen jarri aurkezle elebidun bat?».
Eremu sozioekonomikoa
Betebeharrik ez dago ia
