«Franco hil ondoren ere, memorizidio estrategia oso bizirik egon da»

36ko gerrako ikurrik ezagunenetakoa da Gernikako bonbardaketa. Sarraski haren ingurukoak ikertzen, urteak daramatza Xabier Irujok (Caracas, 1967). Ikerketa horren azken emaitza da Gernika, 1937: the market day massacre (Gernika, 1937: azoka eguneko sarraskia, University of Nevada Press). 36ko gerra garaian Euskal Herrian izan ziren bonbardaketen zerrenda osatzen ere ari da, zerrenda hori aurki daiteke asteon EHUko historialari talde batek aurkeztu duen Memoriaren ibilbideak txostenean. Herenegun, Genocidio en Euskal Herria (Genozidioa Euskal Herrian, Nabarralde) lana aurkeztu zuten Donostian. Renotik jaso du aurkezpenaren berri. Renotik erantzun ditu BERRIAren galderak, telefonoz.

Memoriaren ibilbideak txostenean, 36ko gerra garaian Euskal Herrian egin ziren bonbardaketei buruzko zure ikerketa erabili dute. Oraindik bukatu gabekoa omen da, eta dagoeneko 600 zenbatu dituzu.

Bai, oraindik ez dut bukatu. Hamar urtez ibili naiz Gernikako bonbardaketaren inguruko lan batekin. Asteon aurkeztu dut horri buruzko liburua Carson Cityn [Nevada, AEB]. 36ko gerrako bonbardaketen nolabaiteko atlasa ere ari naiz osatzen, eta dagoeneko 600 katalogatu ditut. 1936ko uztailaren 22an gertatu zen lehena, Otxandion, izugarri latza.

Inor gutxik dauka gogoan, hala ere.

Bonbardaketa horrek gogoetarako bidea ematen du, bai, gertatutakoari buruz zer memoria daukagun aztertzeko. Historiografiari erreparatzen diozu, eta gezur handiak nagusi dira oraindik ere. Hildako kopuruetatik hasita. Familia osoak ezeztatu zituen bonbardaketa hark.

Gernikakoarekin ere antzeko zerbait gertatu da, ala?

Gernikan gauza bera, bai. Nire ustez, eta garai hartako lekuko guztien ustez, 2.000 inguru izan ziren hildakoak, eta gaur egun Wikipedian eta edonon aurkituko duzu 200 bat izan zirela. Batzuek, areago, 126 izan zirela diote. Orduan, bonbardaketez hitz egiten hasten garenean, harritu egiten da jendea 600eko kopurua emandakoan. Neu ere harritu nintzen zenbaki horretara iritsi nintzenean. Eta askoz gehiago dira. Desmemoria edo memorizidio deitzen den estrategia hori oso bizirik egon da Euskal Herrian. Franco hil ondoren ere bai.

Memorizidio hori gezurrekin bakarrik gauzatzen al da?

Prozesuaren hasieran, ukazioa dago. Gero, horrek eskola bat sortzen du, erredukzionismoa-edo dei dezakeguna. Gernikako kasuan aurkitu nuen telegrama bat non Francok berak agindu zuen bonbardaketa ukatzea eta adieraztea euskaldunek berek erre zituztela ez bakarrik Gernika, baizik eta Durango, Eibar eta beste hainbeste herri. Horrek, gero, aukera ematen dio erredukzionismo eskola bati, 1972an, [Ricardo] De la Ciervaren eskutik esateko Gernika bonbardatu zela baina ez zela hainbesterako izan, hildakoak 200 zirela, ez zirela 60 hegazkin —berrogeita gutxi baizik—, ez zirela 41 tona bonba bota —28 tona baizik—, eta horrela dena.

Gaur arte.

Bai. Memorizidioak sari banaketa ere badu ezaugarri. Espainiako Historiaren Errege Akademiak sariak ematen ditu urtero-urtero, eta Francoren garaian aire armadako jeneral izandako [Angel] Salas Larrazabali ere eman zion, idatzitako lanengatik. Eta batez ere Gernikakoaz eta Otxandiokoaz idatzi zuen hark. Salas Larrazabalen anaiak bonbardatu zuen Otxandio. Pentsa ezazu zer kontatu zuen!

Jazarpena ere ez al zen sistematikoa izan? 600 bonbardaketako datu horrek, gehienak Bizkai gainean, estrategia hotz bat iradokitzen du.

Nire liburuaren lehenengo gogoeta, hain zuzen ere, hori da. Baina kontu bat argitu nahi nuke lehenik: Euskal Herrian, gerra ez zen bukatu 1939an. Patroi historiografiko espainiarrak edo frantsesak erabiltzen ari gara, eta ez da egokia. Euskal Herrian 1945ean bukatu zen gerra. 1936an hasi zen erbestealdia, eta gutxienez 1945 arte iraun zuen —Ameriketara joan ziren gehienak 1977-1978ra arte ezin izan ziren bueltatu—.Tarte horretan guztian, gobernu berak jazarri zitzaizkion Euskal Herriari: Espainia frankista, Alemania nazia, Italia faxista eta Vichyko Gobernua. Denek, koordinatuta eta helburu berekin, errepresioa ekoiztu zuten Euskal Herrian. Garrantzitsua da azpimarratzea. Genozidio fisikoaren gailur bat da, baina ez da genozidio kanpaina. Genozidio kanpaina 1789an hasi zen, eta gaur ere pairatzen ari gara.

Zertan?

Iparraldean, gaur egun, euskara ez da murgiltze hizkuntza hezkuntza sistema publikoan, eta hori genozidio kulturala da, hitzez hitz, [genozidio hitza lehen aldiz erabili eta zehaztu zuen] Raphael Lemkinen deskribapena erabiltzen badugu. Edozein genozidio kanpaina oso luzea da, eta atal asko izaten ditu.

Eta zein atal betetzen du genozidio horretan Francok beste hainbat militarrekin jotako estatu kolpeak eta ondorenak?

1936tik 1945era bitartean gertatutako basakeria horien guztien azpian logika bat dago, helburu bat. Otxandioko bonbardaketa, esaterako, gerra krimentzat jo daiteke. Berez ez da genozidioa. Genozidioa da [Emilio] Mola jeneralaren ideia. Haren ustez, euskal abertzaletasunak indar handia zeukan Euskal Herrian euskal industriak botere handiegia zeukalako, Euskal Herria aberatsegia zelako. Euskal Herriko —eta Kataluniako— industria guztia suntsituz eta Euskal Herria nekazari herri bihurtuz, euskal sentimendu nazionala akabatuko zela pentsatzen zuen Molak. Horrek bilakatzen ditu Otxandio, Gernika, Durango eta gainerako 600 bonbardaketak genozidio kanpaina bateko parte, nazio bat suntsitzeko helburu koordinatuak. Genozidioa unean uneko basakeria askoren sarea da, helburu batekin. Helburua da nazio bat nazio gisa desagerraraztea, nazio egiten duten gauza guztiak suntsituta.

Helburu horretan, euskal herritar askok lagundu du.

Hori oso ohikoa, arrunta da. Askotan esaten da Armeniakoa ez zela genozidioa izan armeniar askok parte hartu zutelako. Esan ohi da, baita ere, judu askok kolaboratu zutela naziekin. Eta hala da, arrazoi desberdinengatik. Horrek ez du eredua aldatzen. Giza talde batek besteari egiten diona da genozidioa, eta, talka horretan, agente genozidaren zenbait herritar daude alde batean eta bestean, eta biktimen taldeko zenbait herritar alde batean eta bestean. Arrunta da oso.

Ezaugarri propiorik ezarri al zion Francok genozidio sareko bere zatiari?

Jazarpena areagotu, besterik ez zuen egin. Alfontso XIII.aren diktadurako legediaren oso antzekoa erabili zuen Francok —Miguel Primo de Rivera ez zen Espainiako estatuburua izan diktadura hartan, izan ere, Borboikoa baizik—. Francok, legeetan, ez zuen ezer asmatu. Jazarpen maila igo zuen, eta hilketa askoz gehiago eragin.

Euskal abertzaleak ez ziren izan Francoren helburu bakarra.

Agente genozidaren logika ez da zientifikoa, eta, Francorentzat, oposizio guztia ez-aldekoa zen. Etsaiek hori zuten labela. Hitlerrena ere adibide oso egokia da. Juduak ez dira arraza bat, ez dira etnia bat. Munduan zehar badaude kolore guztietako juduak, baina hark arraza gisa etiketatu zituen. Hori ez da batere zientifikoa. Gure kasuan berdin: errepresioaren atzean ez dago analisi zientifiko bat. Jazarpenak, Erantzukizun Politikoen Legeak berdin-berdin tratatzen zituen anarkistak, sozialistak, sindikalistak, abertzaleak, katalanak, galekoak... Baina jazarpena jazarpena da. Eta, kasu honetan, genozidio erlijiosoaz ari gara. Ez du inporta Euskal Herria garai hartan katolikoa izan ala ez; haien erregimenak erlijio katolikoaren eredu bat inposatu zuen, beste guztien gainetik. Zergatik fusilatu zuten Aitzol, esaterako? Abertzalea zelako, euskaraz idatzi zuelako edo apaiza zelako? Segur aski, hiru arrazoiongatik. Nazional-katolizismoaren logikan, euskal abertzalea sentitzea ez zen delitu politikoa bakarrik, bekatua ere bazen.

Inork ez du zigorrik jaso orduko krimenengatik. Zenbaitentzat, 36ko gerrari eta frankismoari buruz hitz egiten hasi eta genozidioa aipatzea gehiegizkoa da.

Armeniako genozidioarekin gauza bera gertatzen da. Turkiako historiografiak ukatu egiten du genozidio hura. Zaila egiten da zure taldeak halakorik egin duela onartzea. Genozidio hitzak zer esan nahi duen argitu behar da lehenik eta behin. Genozidioa ez da bakarrik jende asko hiltzea. Genozidioa da herri bat suntsitzea. Herri bat suntsi daiteke bertako parte diren indibiduoak hilez, baina ez da hori eredu bakarra. Herri bat desagerraraz daiteke, baita ere, herri hori bateratzen duten ezaugarri kultural, ekonomiko eta sozialak suntsituz. Besteak beste, hizkuntzak suntsituz. Deskripzio hori ezezaguna da. Besteak beste, Europa osoan bost unibertsitatetan bakarrik eskaintzen direlako ikasketak genozidioa aztergai gisa jarrita.

Badakizu zure azalpena biktimismoz betea, azientifikoa dela erantzungo dizutela, ezta?

Bai. Eta hori beste kontzepzio oker batengatik da. Pentsatu ohi da genozidioa dela dagoen basakeriarik handiena, eta ez da. Ez dakit nola neur daitezkeen basakeriak, baina neurgailuren bat erabiltzekotan, hildako edota errepresaliatuen kopurua erabili behar genuke. Eta, mundu honetan, errepresaliatu eta hildako gehien eragin duen basakeria gerra da, alde handiz gainera. XX. mendean, genozidioek baino ehun aldiz hildako eta jazarri gehiago eragin dute gerrek. Eta gerra ez da genozidioa. Kolonialismoa ere ez. Izugarrizko basakeriak dira biak, baina genozidioa ez. Krimen ezberdinak dira, helburu ezberdinak dituzte. Genozidioaren helburua nazioak asimilatzea da, eta uste dut ukaezina dela hemen hori gertatu dela eta gertatzen ari dela. Nire azken liburuaren mezua hori da.

Argentinaraino joan dira biktima zenbait 36ko gerrako eta frankismoko krimenak zigor daitezen. Genozidioa aipatu dute. Ezer lor dezaketela uste al duzu?

Zail ikusten dut. Genozidioa ukatzen dutenek esango dute, legearen arabera, hori ez dela genozidioa, eta genozidioa termino legal bat dela. Hori gezur handia da. Genozidioa gizakia gizakia denetik gertatu da, baina termino juridikoa ez zen ekoiztu 1951 arte. Horrek esan nahi du Hitler ere, egun bizirik balego eta auzitegi batek epaituko balu, ezingo luketela genozidatzat hartu. Hark egindako guztiak 1951 baino lehen egin zituelako, eta egin zituenean genozidioa ez zelako figura kriminal gisa existitzen. Legearen arabera, beraz, Francok ez zuen genozidio deliturik egin, bere garaian legea gaizki egina zegoelako, ez berak egin zuena genozidioa ez zelako. Legea ez da perfektua. Horregatik ezin dugu aplikatu. Eta, gainera, genozidioa ez da termino juridiko gisa sortu, historiografiko gisa baizik.

Historiografia aipatu duzula, badira erronka latzak oraindik ere gure historia hurbileko zati hori ulertarazteko.

Bai. Oraindik ez dakigu ezer. Eta onartu behar dugu, baita ere, 35-40 urte ez direla aski gizarte bat garbitzeko. Debate xumeetan gabiltza oraindik ere. Debatearen hastapenetan gaude: genozidioa izan ote zen ala ez.

Zein dira genozidioaren aurkako txertoak?

Hezkuntza da bat. Hain zuzen ere, agente genozida baten tresnarik boteretsuena da. Baita genozidaren kontrako txertorik onena ere. Denbora behar da txerto horrek eragina izateko, eta urruti gaude horretatik. Bestetik, bizi garen munduan gerra legezkoa da, eta gerra da benetan krimen guztien gainetik dagoen krimena, heriotza gehien eragin duen krimena. Gaur egun, diktadura bat ez da krimen kontsideratzen, Nazio Batuen Erakundearen arabera. Gaur egun nazioarteko justizia inperfektua da oraindik.