Egunotan, paperez, txostenez eta kartoizko kutxaz inguraturik egoten da Jone Goirizelaia (Mungia, Bizkaia, 1956) Bilboko Zazpikaleetan duen bulegoan. Erabakia behin eta berriro atzeratu ostean, azkenean erretiroa hartu du Goirizelaiak, eta orain apalategiak husten eta agiri zaharrak arakatzen ari da, zer gorde eta zer bota erabakitzeko. Maiatzean utzi zion Bilboko zinegotzi izateari, eta orain abokatutza utzi du, horretan 46 urtez aritu ondoren, baina, dioenez, aurrerantzean ere ez du aspertzeko betarik izango.
Zuretzat abokatu lana eta konpromiso politikoa beti egon dira uztarturik?
Burgosko auzia izan zenean hasi nintzen manifestazioetara joaten eta epaiketa hartan gertatzen ari zenaz jabetzen, eta uste dut orduan erabaki nuela abokatua izatea. Jendearen eskubideak defendatzeko modu ona iruditzen zitzaidan. Garai hartan, unibertsitate publikoan ezin zen zuzenbidea ikasi; horregatik, Deustuko Unibertsitatean ikasi nuen, eta, han, gerora oso erreferentzialak izan diren pertsona asko ezagutu nituen: Edurne Brouard, Garbiñe Olealdekoa, Andolin Eguzkitza, Natxo de Felipe eta abar. Ikasketak amaitu nituenean, lanean hastea proposatu zidaten, eta ez nuen zalantzarik izan arlo biak uztartzeko.
Egia al da ezker abertzaleak «oso abokatu onak» izan dituela beti, Espainiako zenbait hedabidek askotan adierazi bezala?
Nik uste dut langile finak izan garela, eta auzi guztietan saiatu garela aukera guztiak aztertzen. Hasi nintzenean, nirekin batera zeuden Miguel Castells, Iñaki Esnaola, Alvaro Reizabal, Iñigo Iruin, Kepa Landa, Iñaki Goioaga, Txemi Gorostiza, Jose Maria Elosua... Sekulako taldea. Eta ni nintzen emakume bakarra. Lorpen batzuk izan genituen: Herri Batasunaren legeztatzea, torturaren inguruko zenbait auzi, Estrasburgok [Giza Eskubideen Europako Auzitegiak] emandako epai batzuk, eta abar. Beste aldeak hori aitortzea positiboa da.
Atxilotuekin lan egiteak tortura gertutik ezagutzera eramango zintuen, ezta?
Aro bi egon dira horri dagokionez. Garai batean, inkomunikazioa hamar egunekoa zen, baina atxilotuak hemengo komisarietan zeuden, eta, beraz, asistentzia ere hemendik egiten zen, hemengo auzi medikua joaten zen, eta, salaketa bat egonez gero, hemengo epaileek hartzen zuten auzia. Gero, inkomunikazio aldia bost egunekoa bihurtu zen, baina atxilotuak segituan eramaten zituzten Madrilera: horrela, hemengo epaileak gainetik kentzen zituzten, eta auzi medikua, ofiziozko abokatua eta abar Madrilekoak izaten ziren. Aldaketa handia ekarri zuen horrek torturaren ikerketan.
Niretzat oso gogorra zen ikustea atxilotuak nola iristen ziren Auzitegi Nazionalera. Irudi bat daukat buruan: Juan Carlos Arruti [1989an atxilotua] espetxera ikustera joan nintzenekoa. Ez zen hitz egiteko gauza; guztiz apurtuta zegoen. Eta burutik kendu ezin ditudan beste irudietako bat da zelan iritsi ziren Enkarni Blanco eta haren senarra [1992an atxilotuak] Auzitegi Nazionalera. Duela gutxi hasi dira horrelakoak aitortzen, baina garai hartan esaten ziguten dena gezurra zela. Are gehiago: 18/98 sumarioaren epaiketan epaileak diligentziak ireki zituen Elosuaren eta bion aurka, gure bezeroak torturatu egin zituztela esateagatik.
Abokatu gisa, zeintzuk izan dira garairik konplikatuenak?
Asko izan dira. Presoen urruntze politika hasi zenekoa izan zen haietako bat. Gogoan dut gure estrategia juridikoa lantzeko bilera batean geundean jakin genuela sakabanatzea abian zegoela. Reizabalek Espainiako mapa bat atera zuen, presoak zeuden lekuetan txintxeta gorriak jartzen hasi, eta esan zuen: «Orain Espainia ezagutuko dugu». Hura garrantzitsua izan zen, sakabanatzearekin batera baldintzak aldatu zirelako, eta eskubideen urraketa etorri. Konplikatua izan zen Ipar Euskal Herrian jendea dozenaka atxilotu eta Madrilera eramaten hasi ziren garaia ere, eta GALen ekintzak hasi zirenekoa.
18/98 eta gainerako makrosumarioen aroa hasi zenekoa ere ez zen gozoa izango.
Nik uste dut hasieran ez ginela konturatu noraino iritsiko zen hori, ezta horren atzean ondo planifikatutako estatu estrategia bat zegoela eta botere guztiek parte hartzen zutela ere. Hura ere mugarri garrantzitsua izan zen, lan juridiko handia eskatu zuena, baita legez kanporatzeak iritsi izana ere.
Garai hartan inoiz ikusi zenuen zeure burua espetxean amaitzeko arriskuan?
Bada, beharbada bai, baina egia esan behar badizut, ez nuen astirik horretaz pentsatzeko, gauzak bata bestearen atzetik zetozen eta. Josu Muguruza hil zutenean ere pentsatu genuen arrisku hori bazegoela, baina nik ez dut inoiz barneratu, edo ez naiz kontziente izan. Lagun batek zera esan zidan behin: «Madrilen ‘Jone, Jone’ entzuten baduzu, ez begiratu atzera».
2006an zeu izan zinen Ahotsak mugimenduaren bultzatzaileetako bat.
Garai hartan, ordezkari politikoek ez genuen hitz egiten gure artean. Emakume batzuk hasi ginen hizketan, Eusko Legebiltzarreko Giza Eskubideen Batzordean, alardearen inguruan, eta konturatu ginen ados geundela gauza askotan. Ni [PSE-EEko] Gemma Zabaletarekin elkartzen hasi nintzen legebiltzarretik kanpo: hark bere bizipenak kontatzen zizkidan, nik neureak, eta pentsatu genuen moduren bat egon behar zuela horretaz guztiaz hitz egin eta irtenbide bat topatzeko.
Aitzindaria izan zen mugimendua?
Orduan erabiltzen genituen zenbait kontzeptu, batzen gaituena aitzat hartzea, esaterako, oso arrakastatsuak izan dira geroago. Gure mugimenduan Euskal Herri osoko emakumeak zeuden, sindikatu guztietakoak, eta PP ez beste alderdi politiko guztietakoak. Eta, hasieran, PPko Arantxa Quiroga ere egon zen, baina alderdiak esan zion aukeratu egin behar zuela, eta halaxe egin zuen. Nik uste dut ekarpen handia egin genuela, eta oraindik ere biltzen gara noizean behin.
Denborak ematen duen ikuspegitik, nola ikusten duzu orain Iñigo Cabacasen auziaren bilakaera?
Familia batek, auzitara jotzen duenean, espero du laguntza aurkituko duela. Baina ikustea inolako laguntzarik ez dagoela, epaileak eskaera guztiak atzera botatzen dituela, fiskala akusatuen defendatzaile bilakatzen dela, zenbait instituziotako kideek esaten dizutela dena bertan behera uzteko eta alferrik ari zarela ez delako inoiz epaiketarik egongo... Oso gogorra da. Hori guztia kontuan hartuta, nik uste dut zerbait garrantzitsua lortu genuela: jendeak ikusi du benetan gauzak zelan gertatu ziren. Badakit guk nahi genuen guztia ez zela lortu, baina epaiak eragina izan zuen garai hartan Ertzaintzan agintzen zutenengan, eta geroztik protokoloak aldatu behar izan dituzte.
Eusko Legebiltzarrean urte asko eman ondoren, 2019an EH Bilduren hautagaia izan zinen Bilboko alkate izateko, eta 2023ra arte udal lanean aritu zara. Nolako esperientzia izan da?
Oso ona, eta oso pozik aritu naiz. Bilboko zinegotzi izateak badu beste gertutasun bat: jendeak ezagutu egiten zaitu kalean, eta argi esaten dizu zer iritzi duen. Jakina, oso konplikatua da gehiengo osoa duen udal gobernu bati oposizioa egitea, baina emakumeen eskubideen arloan, euskararen sustapenean, kulturan eta beste arlo batzuetan lortu ditugu gauza batzuk. Nire kezka nagusia da zergatik oraindik ez dugun lortu Bilbon Emakumeen Etxea sortzea.
Zu militatzen hasi zineneko ezker abertzale hura eta gaur egungoa zertan dira berdinak, eta zertan desberdinak?
Gauza asko aldatu dira. Ni sartu nintzenean, gizonezkoak ziren denak, eta uste dut hori izan dela aldaketarik nabariena. Josu Muguruza izan zen aldaketa horren bultzatzaile nagusietako bat, kartzelatik atera zenean: orduan sortu zen emakume arloa Herri Batasunean, eta batzuk hor hasi ginen lanean. Orain, emakumeak egitura guztietan gaude, eta feminismoak garrantzi itzela du. Euskararen alorrean ere aldaketa handia izan da: orain, euskara gure arteko harremanetarako hizkuntza arrunta da, eta garai hartan, ez horrenbeste. Azkenik, garai hartan «independentzia eta sozialismoa» zen ezker abertzalearen lelo nagusia, baina bi helburu desberdin balira bezala: orain uste dut argiago dagoela bien arteko uztarketa. Oro har, uste dut bilakaera positiboa izan dela. Baina ezin da ahaztu jende askok lan handia egin duela iritsi garen tokira iritsi ahal izateko.
«Ziklo aldaketa» da orain txitean-pitean aipatzen diren kontzeptuetako bat. Zuk ziklo aldaketarik ikusten duzu?
Bai, oso argi. Ez dut esango luze gabe gertatuko dela, baina aldaketa badator. Agintean daudenak oso erreta daude, eta ez daukate ideiarik, ezta proposamenik ere, eta ez dira gauza gizarteak eskatzen duenari erantzuteko. EH Bilduk, aldiz, eskaintza indartsua du, proposamenak ere bai, eta gauzak egiteko beste modu bat; jendeak eskertzen du hori.
Presoen auzian ere aldaketa handiak gertatu dira, baina eragileek kalera jotzeko beharra ikusten dute oraindik ere, Sareren datorren asteko manifestazioak frogatzen duenez.
Anakronismo hutsa da 2024an oraindik horrela egon behar izatea, baina horrela jarraituko dugu zenbait gauza aldatzen ez diren bitartean. Presoak hemen daude, baina haien inguruko erabakiak ez dituzte hemengo zaintza epaitegiek hartzen: errekurtsoak Madrilgo fiskalek jartzen dituzte, erabakia Auzitegi Nazionalak hartzen du, eta, horri helegitea aurkezten badiozu, Auzitegi Gorenak du hitza. Hori aldatzen ez den bitartean, berdin jarraituko dugu.
Nire ustez, ezinbestekoa da justizia trantsizionala abian jartzea, ez baita zentzuzkoa ia bizitza osoa espetxean eman duen 60 urte baino gehiagoko preso bati kaleratzeko baimena eman eta gero espetxera itzularaztea, erabaki horri helegitea jarri diotelako. Sarek esan ohi du herritarrok dugula giltza, eta ni ados nago: intsumisioaren arloan, abortuarenean eta beste askotan, gizartea legearen aurretik joan da, eta horrek ekarri ditu aldaketak legerian. Kasu honetan ere gizartea aurretik doa, eta haren presioak ekarriko ditu aldaketak.
