«Euskararen erdia udalerri euskaldunetan ekoizten da»

Biztanleria, trinkotasuna eta pisua galdu dituzte eremurik euskaldunenek. Horren ondorioa da geroz eta jende gehiagok ahalegin handiagoa egin behar duela euskaraz egiteko, Iñaki Iurrebasoren arabera (Legazpi, Gipuzkoa, 1967).

Ikusi gehiago:Euskararen erabilera atzeraka ari da, nabarmen, udalerri euskaldunetan

Erabileraren arabera sailkatu dituzu arnasguneak. Zergatik?

Arnasgunearen ezaugarria da bertako hizkuntza arrunta euskara dela, eta erdara erabiltzea egiten dela arraroa. Gaitasunaren erabilerak badu garrantzia, baina hizkuntzaren osasuna, batez ere, erabilerak markatzen du. Orduan, udalerri bakoitzetik ateratzen dut zein den bertako etxeko erabilera tasa, kalkulatuta euskaraz egiten dutenak gehi bietan egiten dutenen erdia. Eta horrela kalkulatu dut udalerri bakoitzak zer tasa duen. Eta, gero, tasa horren arabera multzokatu ditut udalerriak. Horrela sailkatu ditut udalerriak, eta ikusi horren arabera zein den gaur egun argazkia, zer pisu duen udalerri bakoitzak. Eta, gero, zein den bilakaera.

Eta zer ikusi duzu azken urteotako bilakaeran?

1960tik 2000ra aurrerapauso argiak egin ziren euskalduntzean, alor askotan: gaitasunean, erabileran, transmisioan. Alderdi honetan, ordea, ez. Ez zen lortu sendotzea euskal lurralde trinkoaren multzoa. Eta, 2001etik aurrera, berriz ere hasi da ahultzen. Egun, pisu txikiagoa dute udalerri euskaldunek duela 30 urte baino.

Galera hori konpentsatu daiteke udalerri erdaldunetako igoerarekin?

Erdararen nagusitasuna duten eremuetan bizi dira hamar biztanletik bederatzi. Haien pisua ikaragarria da, eta horietan igotzen ari da erabilera, baina oso poliki. Arnasguneek oraindik ere garrantzi handia dute; ez bakarrik kualitatiboa, baita kuantitatiboa ere. Askotan entzuten da euskalgintzan eta soziolinguistikan: «Bilbon jokatzen dugu etorkizuna, zeren han bizi dira euskaldun gehienak». Egia da. Pisu berbera ematen badiogu euskara hutsez bizi den euskaldun bati eta erdara hutsez bizi den bati, erdara nagusi den zonetan bizi da gehiengoa. Baina kalkulua beste alde batera ere egin daiteke. Katalanek denbora osoko hiztunak bereizten dituzte, erabileraz aritzean. Ekonomian, lanaldiaren arabera zenbatzen dira langileak. Bada, ideia hori bera da hizkuntzara eramanda. Ideia hori aplikatuta, emaitza da ekoizten den euskararen erdia udalerri euskaldunetan ekoizten dela. Hau da, etxean euskara hutsez egiten dutenak non bizi dira? Bada, erdiak, Uemakoak izateko baldintzak betetzen dituzten udalerrietan. Euskararen errealitatearen erdia, kuantitatiboki, hor dago. Hortaz, berebiziko garrantzia dute. Eta herri bezala non gauden ere erakusten digu.

Zergatik?

Minorizazio egoera larri batean gaude, elebitasun egoera orekatu xamar batetik ikaragarri urruti. Gure azpitik, koska bat beherago eta gertura joanda, aragoiera eta okzitaniera daude. Bi horien ezaugarrietako bat da ez dutela arnasgunerik, hizkuntza naturalki transmititzen den zonarik. Berdin Irlandan. Eta gure gainetik, gertuan, katalanak daude. Bada, Kataluniako mapa hartuta, guk erabilitako irizpideak erabiltzen baditugu, ia mapa osoa da arnasgunea. Bartzelona metropolitanoa da salbuespena. Eta herri handi pila bat dituzte, 10.000 biztanletik gorakoak. Hori ikaragarrizko oinarria da.

Eremu euskaldunenak gutxitzeak berekin dakar erabilerak ere behera egitea?

Askotan euskalduntzeaz hitz egiten dugu leku batetik bestera joan behar bagenu bezala. Baina soziolinguistikan testuinguru sozialak ez daude geldirik. Azpeitira doan familia magrebtar batek, adibidez, euskararen aldeko erakarmen indarra izango du, eta, aldiz, familia berbera Donostiara joaten bada, erdararen aldeko erakarmen indarra jasoko du. Toki batzuetan korronteak eramango zaitu alde batera, eta beste batean bestera. Nagusitasunik gabeko udalerrietan —Tolosan edo Zumaian, adibidez—, zer testuingurutan kokatzen zaren, egongo da korronte bat alde batera edo bestera tira egiten duena, baina ez korronte ikaragarririk. Eta, gero, korrontea alde izango dugun udalerriak daude; horiek dira arnasguneak. Beste guztietan euskaldun izaten saiatzea da korrontearen kontra egitea. Eta jokoan duguna da eremuetako zein handitzen den. Gai hau niretzat estrategikoa da, euskararen indarberritzearen ikuspegitik. Euskararen indarberritzea ezin da ulertu ahalegin indibidualen batuketa baten moduan. Eremu erdaldunean, gutxi hazteko kristoren ahalegina egin behar duzu. Hori ere behar da, noski, baina, ikuspegi osoz begiratuta, behar da tokia galtzea eremu horrek, korrontea aldekoagoa izango den horien mesedetan.

Eta nola zabaltzen da estutzen ari den eremua?

Oinarrizkoena da kontzientzia hartzea. Uste dut oraindik lehengo eskemekin ari garela. Itxaropena zegoen euskalduntze prozesu azkar xamar bat aurrera eramatekoa, eta, beraz, apustua Bilbo zen, Iruñea... Ez zen gure eskemetan sartzen atzera egin genezakeenik gure betiko guneetan. Hortik gatoz, eta eskema hori uste dut iraungita dagoela. Horretaz jabetu behar dugu. Dagoenari eustea lehentasuntzat jartzen badugu, udalerri horiei beste garrantzi bat eman behar zaie, eta berdin udalerri horietako agintariei. Eta, bestalde, aplikatu beharreko politikek argi dago integralak izan behar dutela. Ingurune horietan euskararen erabilerak eta trinkotasunak atzera egin badute, gehienbat arrazoi sozioekonomikoengatik, urbanistikoengatik eta demografikoengatik egin dute atzera. Orduan, alderdi horiek kontuan hartu beharko dira, eta, horrekin batera, hizkuntza politika argi eta sendoak aplikatu.