Autodeterminazio eskubidea EB Europako Batasunean gauzatzeko modua ematea, eta halako kasuetan herritarren «eskubide eta askatasunak» errespetatzea. Xede horrekin aurkeztu du Self-Determination caucus-ak Europako Parlamentuari eta Europar Kontseiluari aurkeztuko dion proposamena. Elisenda Casanas Edinburgoko Unibertsitateko irakasleak koordinatu du haren idazketa, eta zenbait euskal herritarrek prozesuan parte hartu dute. Horietako bat da Zelai Nikolas legelaria: «Helburua da eztabaida bat zabaltzea; orain, ukatu egiten da».
Nikolasek azaldu du euren erronka izan dela autodeterminazio prozesuak EB mailan arautzeko proposamena egitea, martxan diren itunak moldatzeko beharrik izan gabe. Horretarako bidea topatu dute EBko ituneko bigarren artikuluan. Batasunaren «balio eta printzipioei» egiten die erreferentzia; besteak beste, «gutxiengoen eskubideei» eta «diskriminazio ezari». Izan ere, Nikolasek azaldu duenez, halako prozesu batean ere bermatu behar dira herritarren eskubide eta askatasunak. Hau da, proposamenaren egileen arabera, EB da autodeterminazio prozesu batek batasuneko legediarekin zein haren balio eta printzipioekin bat egiten duela bermatzeko ardura duena.
Aurkeztutako proposamenak autodeterminazio prozesu «negoziatu eta adostuen» kudeaketa demokratikorako arauak ezartzeko bidea erakusten du; hori baita gakoetako bat, prozesua «elkarrizketa eta negoziazioen bidez» garatzea. Beraz, azaltzen du estatuko erakundeen eta «estatu barruko komunitateko» ordezkari diren erakundeen artean adostu beharko liratekeela autodeterminazio ariketaren baldintzak, eta horiek «argiak eta ezagunak» izan beharko liratekeela.
Testuak, baina, haratago jotzen du, eta prozesuaren fase ezberdinei erreparatzen die. Batetik, azaltzen du autodeterminazio eskaeraren «legitimotasun demokratikoa» neurtzeko zenbait irizpide egon daitezkeela; hala nola, hautu horren aldekoek botoen eta ordezkaritza politiko instituzionalaren ehuneko esanguratsu bat izatea —nahiz eta gehiengoa ez izan— edota galdeketa bidez herritarrek nahi hori adieraztea. Era berean, azaltzen du estatuak ez badu borondate hori ebaluatzeko tresnarik martxan jarri nahi, EBko erakundeei dagokiela «tresna demokratiko alternatiboak» haien eskura jartzea.
Prozesua martxan jartzeko baldintzak ezartzea, berriz, estatuaren eskumena litzateke. Baina, berriz ere, zenbait irizpide ezartzen dira prozesua «gardena» izan dadin: erabakia komunitate hartako herritarrek zuzenean eta gehiengoz hartzea, alde guztien parte hartzean berdintasuna bermatzea, galdera «argi eta ulergarri» bat ezartzea, hauteskunde erakunde independente baten begiradapean egitea...
Azken urratsa litzateke sezesioaren inplementazioa. Horretarako, estatu kideak zein hartatik banandu den estatu berriak herritarren erabakia onartu behar dute, eta «kooperazio harremanak» mantendu prozesua ahalbidetzeko. Hala egin ezean, araudi proposamenak jasotzen du Europako Batasunak esku hartu ahal izango lukeela: «Testuinguru horretan, Batasuneko erakundeek kontuan hartu ahal izango dituzte aldebakarreko independentzia adierazpenak, behin legitimotasun demokratikoa egiaztatuta».
Hau da, adierazten den arren autodeterminazio prozesu baten kudeaketa estatu kideari dagokiola, azaltzen da Europako Batasuneko erakundeek «begirale neutral» rola hartu behar dutela, eta bestelako rolak ere hartu ahal dituztela egoerak hala eskatuz gero; hau da, «gatazka bat» sortuko balitz. Kasu horietan, bitartekaritza lan bat egin dezake batasunak, edo esku hartze zuzen bat, betiere «EBko balioen urraketa larri bat» emateko arriskua badago.
Halere, Nikolasek ez du gatazketan zentratu nahi izan, esanez proposamenaren asmoa dela prozesu adostuak garatzeko markoa ezartzea, Europa mailan halako gaiak «normaltasun demokratiko batekin» jorratzeko: «Besterik gabe, ikusten bada gatazka bat sortzen dela, irizpide batzuk ematen dizkio horiek bide negoziatu eta adostuen bidez bideratzeko».
Eta gero zer?
Halako prozesu batean, Europako Batasunak eta estatu kideek bestelako betebeharrak ere izango lituzkete; besteak beste, prozesua egikaritzeko EBko legedia egokitzea. Izan ere, proposamenean zehaztu dute autodeterminazio prozesuaren emaitza Bruselari jakinarazi ostean, EBko erakundeek eta estatu kideek behin-behineko epe bat ezarri beharko dutela independentzia gauzatu eta estatu berria EBko kide izan daitekeen ebatzi artean, horretarako beharrezko «erabaki legal eta instituzionalak» hartuta.
Horretarako gakoa da proposamenean txertatutako markoa: estatu berri bat sortzearen aldeko komunitateak EB barruan jarraitzeko asmoa adieraztea. «Gure kezka zen EBn geratzearena arautzen ez bagenuen, Europak esan zezakeela ez dela bere kontua», zehaztu du Nikolasek.
Hala, trantsizio epe horretan, beharrezko neurriak hartu beharko lituzke EBk «nazionalitate arrazoiengatiko diskriminazio eza» bermatzeko; hala nola, estatu berriko herritarrei europar herritartasuna mantentzea, eta lurralde hartan bizi diren beste estatu kide batzuetako herritarren eskubideak bermatzea; bai, behintzat, balizko estatu berri horren etorkizuna ebatzi bitartean. Izan ere, legelariak adierazi du egun «hutsune bat» dagoela hor: «Europako Batasunak ezin du esan ez duela arautuko, europar herritarrentzat ondorioak baititu».
