Eten ez den katea

Euskararen kate hautsiak liburuaren harira elkartu ditu BERRIAk Joan Mari Torrealdai, Iñigo Urrutia eta David Anaut. Iraganeko eta egungo euskararen egoeraren itzal-argiez luze jardun dira.

Torrealdaik askotan aipatu du euskararen jazarpena ukatu duen errebisionismo historiko bat egon dela.

JOAN MARI TORREALDAI: 1990eko hamarkadan sekulako saioa egin zuten. Euskararen aurkakoek gehiegikeria batzuk izan zirela zioten, ez zegoela hor hizkuntz politika jakin bat. Errebisionismoaren ostean, beste neurri batzuk datoz, Guardia Zibilaren txostenak-eta, euskararen alde egin den bide hori ideologikoki ukatzeko eta mugatzeko. Azken finean, kakaztu, bortxakeriarekin lotu. Horregatik idatzi nuen garai hartan El Libro Negro del Euskera.

Euskararen kate hautsiak liburuaren helburu bat ere horixe da, ezta?

DAVID ANAUT: Iruditzen zait aurrera begira egin behar den balantze horretan, euskararen gaia atera behar dela errebisionismo horretatik. Memoria historikoarena hala ulertu behar da: ezagut dezagun iragana etorkizuna planteatzeko. Helburua euskararen normalizazioa bada, ariketa egin beharko da informazio guztiarekin. Lan honekin uste dut icebergaren punta erakutsi dugula.

TORREALDAI: Errebisionismo historikoak ondorioak kausa gisa hartzen ditu. Hizkuntz autogorroto bat egon da, baina hori da euskara galtzearen arrazoia? Bada, jakina, baina autogorroto hori nondik dator? Euskara beti jarri izan delako bigarren mailan, kultur eta aginte zirkuituetatik kanpo, eta ez bakarrik estatu-nazioen garaian, baizik eta lehenago ere. Estatuek sistematikoki aplikatu dituzten politikek ondorio batzuk ekarri dituzte.

IÑIGO URRUTIA: Espainian Franco aipatzen da, baina askoz aurretik ere izan dira zapaltze politikak. Hezkuntza arauei erreparatzen badiegu, beti ageri izan da gaztelania bultzatu eta erabili beharra. XIX. eta XX. mendean etengabe egin dituzte arau antzekoak, eta horrek erakusten du ere haien hizkuntz politika horren porrota, nolabait, euskarak aurrera egin duelako haien aurrean ere.

Errebisionismo historikoaren ondoren, bestelako neurri batzuk etortzen dira, zigor neurriak alegia. Egun ere hori ikusten da, esaterako, Nafarroan.

ANAUT: Euskararen zapalkuntzaz hitz egiten dugunean jendeari beti joaten zaio burua frankismo garaira. Baina uste dut ikerlariek frogatu dutela badagoela konstante historiko bat oso aspaldikoa, eta mozorro, intentsitate eta molde askotakoa. Eta gaur egun ere hortxe daukagu. Eta, beharbada, gaur egun horren kontzientzia ez dago hain garbi. Nafarroan, esate baterako, esango nuke frankismotik hona okerrera egin dela ideologikoki ere. Zeren eta orduan agintari batzuek nortasun euskalduna barneratuago zeukaten gaur egungoek baino.

URRUTIA: Azken 30 urte hauetan gauzek okerrera ere egin dute. Azken bolada honetan ikusten da estatuaren jarrera gogortu egin dela, eta horren adibide esanguratsuena Wert legea da. Horrekin batera aipa daitezke Nafarroan Guardia Zibilak hezkuntza publikoko D ereduko irakasleekin osatu dituen txostenak.Horren aurrean nik aukera bat baino ez dut ikusten: eurek euren bidea egitea eta guk geurea.

TORREALDAI: Frantzia eta Espainiaren eredua ez da integratzailea izan sekula. Bestalde, dauzkagun baliabideetan ere, garapen negatibo bat egon da. Garai batean militantismo jakin batekin lotzen genuen euskara, bakoitzak beretik ematearekin. Kanpaina handia egin da hori konnotazio negatiboekin lotzeko. Eta, jakina, euskarari eutsi behar zaionean, ez dago inor. Instituzioek hizkuntz eskubideak norberarenak direla eta hizkuntza norberak aukeratzen duela esanez egin duten kanpainak kalte handia egin du. 1990eko kanpaina errebisionistak gure oinarri nagusiak jo zituen: hizkuntza propioa, integratzailea eta identifikatzailea. Ez genuen alternatibarik sortu, eta belaunaldi berriak hori gabe daude.

Azken inkesta soziolinguistikoek eta erabilera datuek erakusten dute, nolabait, goia jo dugula?

ANAUT: Beldurrik gabe esan dezakegu urte batzuetarako soka badaukagula, baina uste dut euskaldunaren helburua ez dela beti erdi agonia honetan bizitzea. Gaur egun egiten den inbertsioarekin, hizkuntza politikarekin, eman beharko genukeen jauzi koalitatiborik emateko moduan ez gaudela, inondik ere ez.

URRUTIA: Bere momentuan apustu inportante bat egin zen, eta ibilbide oparoa eman digu sistemak, baina 1980ko hamarkadan diseinatu zen sistema liberalismo linguistikoan oinarritutakoa da, alegia, norberak erabil dezala nahi duen hizkuntza. Baina gaztelerak, frantsesak eta euskarak oso bizitasun linguistiko ezberdina daukate, eta egoera horretan hizkuntza baten berreskurapen osoa bilatzea zaila da. Hori horrela izanik, oinarri berri batzuk behar ditu hizkuntz politikak. Katalunian eztabaidatzen ari dira sezesio prozesuan zer hizkuntza politika behar duten, eta uste dut gu atzerago ibili arren perspektiba hori ezin dugula galdu, modu intelektualean bakarrik bada ere.

TORRELDAI: 1982an hasitako normalizazio horrek askoz gehiago ez duela emango esango nuke. Baldintza sozialak falta zaizkigu, hau da, euskara jakitea beharrezkoa al da lana egin ahal izateko? Neurri horretan, ingelesa gero eta gehiago nagusituko zaio, eta motibazioa lantzen ez badugu eta pentsatzen badugu hizkuntza politika, euria bezala, goitik behera egiten dena dela eta horrek salbatuko gaituela, ez goaz bide zuzenetik. Euskarak egiten gaituela euskaldun eta gure nortasunaren ezinbesteko ardatza dela ez badaukagu barneratuta, uste dut ingelesarekin ezin dugula lehiatu.

Frantses jakobinismoak hizkuntza ordezkatze azkar bat ekarri du Iparraldean eta beste nazioetan. Espainiak horri jarraitu dio.

URRUTIA: Begiratuz gero XIX. mendeko Espainiaren legediari, ikusten da Frantzian urte batzuk aurretik martxan jarritako legedien kopia hutsak direla askotani. Desberdintasun bat ikusten dut: Frantzian sistemak dezente hobeto funtzionatu du. Espainiako administrazioa, berriz, ahulagoa izan da. Horri esker, lurralde hizkuntzak iraupen luzeagoa izan dute. Hegoaldean foru sistemak asko lagundu dio horri.

TORREALDAI: Frantziako Iraultza egin zutenean testu nagusiak euskarara itzuli zituzten lehen bost urteetan. Gero, erabaki zuten hizkuntza frantsesa zela eta beste guztiak patois. Merkatutik atera zituzten, eta desagertu ziren ideologikoki, intelektualki eta bizitza errealetik.

ANAUT: Agian ez dute egin Francoren erakustaldirik, modu diskretoagoan jokatu dute, baina hark bezain eraginkor, lortu dutelako 150 urtean populazioaren hizkuntza tipologia iraultzea, gehienak euskaldun elebakarrak izatetik frantses elebakarrak izatera. Ideologikoki espainolak baino trebeagoak izan dira horretan: armadarekin, ideologiarekin, hedabideekin, eskolarekin...

Azkenaldian, gainera, oso albiste txarrak dauzkagu Ipar Euskal Herrian. Badirudi ez dagoela zirrikiturik euskararentzat.

TORREALDAI: Frantziak frantsesa bakarrik dauka, beste guztia patois huts bihurtu da. Patoisarekiko duten sentimendua lotsarena da, hizkuntza kultu bakarra frantsesa delako. Hegoaldean zorte handia izan dugu foruak eta neoforalismoa egon direlako. Gero, Arana Goiriren hizkuntza nazionalaren ideia etorri zen, eta horrek indartu du hemengoa. Historiatik ateratzen dudan ondorioa hori da: kontzientziak salbatu duela euskara. Iparraldean ez dute eduki kontzientzia hori, eta hizkuntza galdu dute nortasun propioa galtzearekin batera.

URRUTIA: Trantsizio garaietan euskal botereen agiri juridikoak aztertuz gero, ikusten da euskara present egon dela eta batzuetan ardatza izan dela. Esaterako, foruak galdu ondoren Wilson presidenteari autodeterminazio eskubidea eskatu zioten, euskara berreskuratzeko. Frantziako Estatuaren ideologia bera hizkuntza politika da: ez da gutxiengorik onartzen, ez eskubide kolektiborik. Seaska ez dago laguntzerik. Frantzian hizkuntza politika berri bat egiteko errotik aldatu behar dira zenbait gauza. Iparraldeko gehiengoa alde dago, baina Frantzia oso etsai zaila da.

ANAUT: Estatuak badu mekanismo bat: momentu batean gizarte zibila harrotzen denean, zerbait lortuko dela dirudienean, estatuak irmo eusten dio eta mugimendu hori beheraka etortzen da. Horixe gertatu da Herri Elkargoarekin. Hori badakite, eta garbi ikusi dute geldirik geratuta desaktibatzea lortzen dutela. Euskalgintza hala dagoela uste dut.

TORREALDAI: Nik militantziarena aipatu dudanean kontzientzia hartzea esan nahi nuen, norberak beretik eman behar duela, bestela gureak ez duela nahi bezala aurrera egingo. Lehen gure gain hartzen genuen karga hori guztia, zenbait finantza erakunderen mezenasgoaren laguntzarekin. Erakundeak etorri zirenean, dena haien esku utzi zen eta erabat desaktibatu zen hori. Jarrera hori berreskuratu behar dugu.

Hori da saldu diguten normalizazioaren beste aurpegia. Horrek, euskara oso indartsua ez den lekuetan, gazteentzat bazterreko bihurtu du.

TORREALDAI: Edo sinbolikoa.

URRUTIA: Beharrezkoa da gizarte erantzukizun bat sortzea euskarari lotuta. Eragile guztiek euskararekiko erantzukizun bat aurkeztea. Une klabeetan aurrera egin dugu, orain une klabea izan daiteke estatus aldaketa baldin badator, esaterako, Kataluniatik.

TORREALDAI: Lehentasuna zerk dauka, hizkuntzak edo politikak? Aurrena independentzia eskatu behar da eta gero egingo dugu hizkuntza politika? Irlandako ereduari aurre egiteko edozein agertokitara iritsi behar dugu sare sozial garrantzitsu batekin, euskara indartuta maila guztietan, hizkuntzaren arlo guztietan.

Eskola da hizkuntza politika ukatzailearen ardatzetako bat. Hor daude LOMCE eta Guardia Zibilak Nafarroan egindako txosten hori ere. Horri aurre egiteko nahiko tresnarik ba al dugu, zuen ustez?

ANAUT: Eskola tresna bat da, jendea euskalduntzeko edo jendeari erdaldun eusteko zein ingelesteko. Horren atzean hori dagoela uste dut: tresna normalizatzaile den eskola hori ahal den neurrian desaktibatzea da asmoa, eta hori beren planifikazio politikoan sartzen da. Garai batean, euskara desprestigiatzeko, atzerapenarekin lotzen zuten. Orain, euskara indarkeriarekin lotzen dute, badakitelako horrek jende bati eragingo diola.

URRUTIA: Guardia Zibilak ez dauka egiterik ikerketa bat Nafarroako irakasle euskaldun guztien gainean. Guk hemen erdi normaltzat hartzen dugu motxila erabat beteta daukagulako, baina oinarrizko eskubideen ikupegitik, hau kanpoko edozein tokitan planteatuko balitz, Europan, Kanadan, AEBetan... eskandalua litzateke. Espainiako Estatuak dezentralizazio bat egin du. Orain estatuak atzera egin nahi du. Beraz, Frantziako XIX. mendeko eredura goaz.

TORREALDAI: Jendea konturatzen al da hau politika jakin baten urrats bat gehiago besterik ez dela? Euskaldunon Egunkaria-ren itxierarekin lotuta, Guardia Zibilaren txosten bat aurkitu genuen, eta han garbi ikusten da euskararen inguruko mundua bitan banatzen dutela. Alde batean konstituzioa, erakundeak —Eusko Jaurlaritza edo Nafarroako Gobernua— eta legea daude. Gainerako guztia ETA dela esaten du txosten horrek. Beraz, gizarte zibila, militantismoa, gure tradizioa... Horrekin ikaragarri erraza da mundua esplikatzea.

Ez al da jazarpen eta bortizkeria horren ondorio halako txostenak normaltzat hartzea?

URRUTIA: Milaka lagun zelatatu, hori guztia txosten batean jaso eta gobernuko presidente batek horrela erabiltzea, ikuspegi juridikotik, ez dauka izenik ere. Oinarrizko eskubide pila urratzen dituzte, intimitate eskubidetik hasita. Halakoak diktaduretan gertatzen dira, baina onartezina da estatu demokratiko batean.

TORREALDAI: Zer salatzen da? Anaiaren bat preso edukitzea? Bisitan joatea? LABekoa izatea? Hori ezin al da egin demokrazia batean? Horrek bihurtzen omen ditu ETAko! Egunkaria-kook zerk bihurtu gintuen ETAko?

ANAUT: Garai batean, euskalduna eskolara joaten zen eta euskaraz egiteagatik astindu egiten zuten, eraztuna jartzen zioten... etsita kontatzen zen. Egun ezin dugu antzera erantzun Guardia Zibilak halakoak egiten dituenean. Hau gauza larria da, eta ezin da halako astakeria bat pasatzen utzi.

Euskara Unescoren txosten guztietan ageri da arriskuan dauden hizkuntzen zerrendan. Ba al dugu arrisku horren kontzientziarik?

TORREALDAI: Horren arrastorik ere ez dugu. Ez dakit Unescok zein irizpide erabiltzen duen arriskua neurtzeko, baina euskara izango ez bada komunikazio hizkuntza bat eta hizkuntza identifikatzaile bat, ez zait interesatzen. Nik hori ikusten dut arriskuan.

ANAUT: Gauzak egiten ari gara eta badugu etorkizuna. Irautea al da, baina, xedea? Edo euskaraz bizi nahi dugu, normaltasunez, beste herrietan bezala? Galdera horri erantzun behar dio gizarteak. Erantzuna bigarrena bada, eskatzen du gizarte aktibatu bat horren alde, eta botere politikoen inplikazioa.

URRUTIA: Gurea bezalako herri txiki batek behar du bere egituraketa politiko sendo bat hizkuntzaren iraupena berma dadin. Zenbat eta indartsuagoa egitura politikoa, orduan eta bermatuagoa hizkuntzaren iraupena.