Hitzei garrantzi handia ematen die Martin Zabalzak (Almandoz, Nafarroa, 1962), Nafarroako Gobernuko Memoria eta Bizikidetza zuzendariak. Gaur egun, segurtasun indarren eta eskuin muturreko taldeen indarkeriaren biktimen aitortza eta erreparazio batzordeko zuzendari ere bada. «Nik nahiago dut sinplifikatu. Batzordea eta legea aipatzen diren bakoitzean, ez dakigu ondo nola hitz egin. Izen luze eta konplexuak dituzte, ezin delako, adibidez, tortura esan. Ezkutuan zegoen hori ikusarazteko helburua izan du legeak, eta hain zegoen ezkutuan, ezin baitzen aipatu ere egin».
Sei urteotako ibilbideari begira, zer nabarmenduko zenuke?
Gobernuan sartu nintzen urtean, 2019an, gai askotan blokeoa zegoen, eta tabu bat zen horietaz hitz egitea. Une hartan apustu egin genuen eragile bakar bat ere —ezker abertzalea, alegia— ez baztertzeko. UPNk ezker abertzalea baztertzen zuen, eta alderantziz ere bai. Gurpil zoro hori apurtzea planteatu genuen, eta uste dut ondo atera zitzaigula.
Motibazio politikoko lehen 44 biktimak aitortu dira, eta aste honetan ekitaldi ofiziala egin zaie. Zer esan nahi du horrek gobernuarentzat?
Batzordeak indibidualki egiten du biktimen aitortza. Amaieran, bilkura pribatu bat izaten dugu, eta biktima bakoitzari ebazpen administratibo bat ematen diogu, nik sinatutakoa, eta Egiaren dokumentua deitu ohi diogun agiria ematen diogu. Bertan zera esaten da: «Zu gurekin elkartu zara. Inork ez zaitu inoiz entzun, eta guk bai, entzun zaitugu. Sinesten dizugu, eta aitortza eta kalte ordaina ematen dizugu». Gainera, aitortza sozial bat dago, eta hori egin du ekitaldiak. Eszenifikatzeko modu bat da. Lehenik, pertsona hauek ez dute ostrazismoan zokoraturik egon behar. Ekitaldi publikoak egin daitezke. Bigarrenik, lan hau baliagarria da elkarbizitza eraikitzeko eta zauriak ixteko. Misio bikoitz hori du.
Dokumentu hori ematen den une horretan, zer topatu duzue? Kontuan hartu behar da prozesu honi ekiterakoan biktima askok erakundeekiko mesfidantza dutela.
Oraingo mesfidantza ez da duela sei urtekoa. Ibiltzearen eta gauzak egitearen poderioz, konfiantza eraikiz joan gara. Gurekin daudenean, noski, ez da erraza. Ez da erraza batere ezagutzen ez dituzun pertsona horiei kontatzea eta haietaz fidatzea. Biktimen eskutik egiten dugu prozesua, metodologia bati jarraituz. Elkarrizketa funtsezkoa izaten da, eta hori auzitegi mediku batek gidatzen du. Ondorioz, biktima babesteko teknikak erabiltzen ditugu. Beti esaten diogu, adibidez, hori ez dela galdeketa bat. «Zurekin ari gara elkarrizketa egiten, eta kontaguzu benetan esan nahi duzun hori». Bideoz grabatzen dugu, erabateko babesa erabiliz. Etorkizunean egiaztatuta gera dadin hori gertatu zela. Haiek eskertu egiten digute. Hori nabaritu egiten da, eta sendagarria da. Bestalde, zera esan ohi digute: «Nirekin egiten duzuen horrek lagundu egiten dit, eta ongi dago, baina hau jakin egin behar da».
Nola kudeatzen duzue ustezko kontraesan hori? Alegia, prozesu honek babes handia eta konfidentzialtasuna behar ditu, baina, aldi berean, beharrezkoa da gizarteratzea.
Biktimak jartzen du muga. Prozesu honen protagonista hura da. Batzuek esaten digute ez dutela ezer jakin nahi, ez dutela politikoki identifikatuak izan nahi. Bakarrik nahi dute eskubide urraketa aitortua izatea. Beste batzuek, aldiz, nahi dute horren berri ematea. Ez da kontraesana. Jarduera maila diferenteak daude, biktima mota bakoitzak tratamendu bat eskatzen baitu, eta guk tentu handiz eta zorrotz jokatzen dugu: aterki bat dugu bakoitzarentzat, eta hemendik ez da aterako nahi ez duzuen informaziorik. Kanpora ateratzen den hori oso neurtuta dago. Haiek esaten digute: «Ez dut nahi biharko lerroburua izan eta etzi ahaztua izatea». Esaldi hori oso presente dut.
«Aterki bat dugu bakoitzarentzat, eta hemendik ez da aterako nahi ez den informaziorik. Oso neurtuta dago. Haiek esaten digute: 'Ez dut nahi biharko lerroburua izatea eta etzi ahaztua izatea'»
Biktima da protagonista, baina batzorde horrek ere badu zeresana. Beste bi urte eta erdi dituzue prozesua itxi arte.
Bai. Bi akordio ditugu, eta hori ez dago lege batean. Sinatzen ditugun dokumentu guztiak aho batez sinatzen ditugu. Barne araudiak zehazten digunez, gehiengoz har genitzake erabakiak. Batzorde barruan gure eztabaidak ditugu. Kasu bakoitzak txostengile bat du, ordezkari bat, eta eztabaidan, desadostasunak badaude ere, denok hizlariaren iritziaren arabera bozkatzen dugu. Zergatik? Inportante deritzogu biktimak dokumentu bat izateari eta «sinesten dizut» hori batzorde guztiak esateari. Eztabaidak barne mailakoak dira, baina giza eskubideen nazioarteko legediaren arabera jokatzen dugu. In dubio, pro victima. Zalantzaren aurrean, biktimaren alde. Argi dugu hori. Guk zenbat eta protagonismo gutxiago izan, hobe. Lan handia da. Guztien izenean hitz egingo dut, maiz aipatu izan dugulako gure artean: inplikazio handia dugu. Autonomoak gara, inork ez digu esango zer egingo dugun. Egia da sentsibilitate berezia dugula eta biktimaren aldeko jarreraz gain enpatia hori dugula.
Kasu gehienak torturarenak dira. Torturatuen Sareak aipatu du kasuok iraganeko negazionismoa gainditzeko balio dutela. Ados zaude?
Legean ezin zitekeen tortura aipatu, tortura zegoela onartu beharra zegoelako. Ukazioa erabatekoa zen. Torturatuak aitortzen ari gara, eta ez dira bat edo bi. Esaten ziguten soilik diktadura garaikoak aitortuko zirela eta ez gertuagoko garaietakoak. Zalantza horiek uxatu ditugu. Aurreko egunean, parlamentuan iazko memoria aurkezten aritu nintzenean, atentzioa eman zidan ohartzeak naturaltasunez aipatzen zela tortura hitza. Duela urte batzuk, hori ez zen posible. Itzulinguruak edo sinonimoak bilatzen ziren, baina ez zen hor sartzen. Hori aurrerapausoa da. Denok goaz bide beretik: tortura egon zela onartzen dugu.
«Aurreko egunean, parlamentuan atentzioa eman zidan ohartzeak naturaltasunez aipatzen zela tortura hitza. Duela urte batzuk, hori ez zen posible»
Prozesu hauek 2027 erdialdera amaituko dira, eta amaieran azterketa bat egingo da. Haren edukia zein izango den jakiteko goiz bada ere, zer ohar aurreratu ditzakezu orain?
Hasia dugun prozesuari begira, edukiaren inguruko ohar batzuk egin ditzaket. Uste dut giza eskubideak urratu zireneko garai bati buruzko argazki finko bat emango digula. Batzordea hasi zenean, esaten zen ez zela posible izango. Gaur esan dezakegu hori errealitate bat izango dela. Beti gomendatzen didate ez esateko, baina ausartuko naiz esatera. 2027 erdialde horretan, beharbada ez da zuzendari izango Martin Zabalza, baina uste dut estatuak esan beharko duela eskubideak urratu zirela. Jokaleku honetara iritsita, estatuak ukatu dezake, baina lana egiten ari garen bezala, oso zaila izango zaio estatuari errealitate hori ukatzea.
Prozesu hau 2019ko legearen testuinguruan egiten ari da, eta Konstituzionalak argi utzi zuen indarkeriaren egileak ikertzera ezin dela sartu. Muga hori izanik, egia bilatze horrek balio behar luke estatuak bere erantzukizuna har dezan?
Legeak argi eta garbi uzten digu hori. Lan honen oinarria biktimen aitortza da, ez kaltegileena. Ez badugu hori ulertzen, ez dugu prozesua ulertzen. Estatuak aitortu egin behar luke giza eskubideak urratu zirela. Urrats garrantzitsua litzateke. Aldi berean, ezker abertzaleak aitortu behar luke biktima batzuk kaltegile izan direla. Nik aitortzen dut zu biktima zarela, giza eskubideak urratu zaizkizulako, sistema demokratiko batean inork ezin duelako polizia etxe batean torturatu; aldi berean, indarkeria erabili duen kolektibo bateko kide bazara, zuk ere zerbait duzu esateko. Horrek balioko luke ez soilik aitortzarako, baizik eta elkarbizitzari ekarpena egiteko. Oraindik goizegi dela esaten didate. Ez dakit goiz den, baina ortzi muga hori presente izan behar genuke. Hamarkadak iraun duen indarkeriaren ziklo bat itxiko luke, eta modu bat litzateke eremu demokratikoago baten etorkizunerantz ibiltzeko, indarkeria deslegitimatuz.
Erorien Monumentuari buruzko akordio politiko bat dago. Beti defenditu izan duzu eraikin horri beste esanahi bat eman behar zaiola. Zergatik?
Unescon eztabaida irmoa dute memoria negatiboa deitzen diotenari buruz. Adibide argiak Alemaniako eraikin naziak dira. Edo Argentinako ESMA. Mileik bota egin nahi du, eta ulertzen dut zergatik egin nahi duen hori. Unescok dio babestu egin behar direla baina eraldatu egin behar direla: apologiaren, nazismoaren, gerraren apologia egiten duten eraikinak balio dezatela etorkizuneko belaunaldiei azaltzeko zer den faxismoa. Ikusi behar dugu zer gertatzen ari den orain munduan. Gazan oporleku bat sortu nahi dela esatean, Hitler datorkigu gogora, baina 20 urteko gazte batek beharbada ez du erreferentzia hori, ez delako memoria transmisio hori egin. Ni Erorien Monumentura banoa eta esanahi frankista eta faxista duen eraikin horrek balio badu azaltzeko zer den faxismoa, agian hobeto uler dezakezu zer gertatzen ari den Gazan. Konplexua da, mundu guztian egiten ari da. Akordio historiko bat dago EH Bildu, PSN eta Geroa Bairen artean: eraldatu dezagun eraikin hori memoria hori transmititzeko.
Uste duzu eraistearen aldeko plataformaren jarrera okerra dela?
Eskuinak nahi du eraikina gaur egun dagoen bezala gera dadila, eta haien artean sektore batek nahi du kultur ondare gisa deklaratua izatea. Teknikoki eraikin bati eman dakiokeen babesik handiena da. Beste alde batek eraitsi egin nahi du. Uste dut erdibidetik doala akordio historikoa. Ez dugu uste eraikina gaur egun dagoen bezala utzi behar denik, biktimei min egiten dielako. Eta ez dugu botako, diktadura baten eta haren mezuen probarik argigarriena suntsitzea litzatekeelako. Ez diot eztabaidari ihes egin nahi. Uste dut memoria elkarteek oso serio planteatu behar luketela euren estrategia. PSN, EH Bildu eta Geroaren planteamenduak aztertu behar lituzkete. Euren aldarrikapen gehienak jasoak dira akordioan. Egia da eraispena ez dagoela, baina, gainerakoan, akordiorako elementu ugari daude. Demokrazian, subjektu politikoak herritarren ordezkariak dira: udaleko ordezkariak dira, eta bertan gehiengoak eta gutxiengoak daude. Gehiengo aurrerakoia sortzen badugu, sor dezagun gauza guztietarako. Horretarako adostu behar da. Horretan ari gara.
«Uste dut memoria elkarteek oso serio planteatu behar luketela euren estrategia. PSN, EH Bildu eta Geroaren planteamenduak aztertu behar lituzkete»
Iragan asteko osoko bilkura batean, UPNko ordezkariak aipatu zuen iruindarrek normaltasunez bizi dutela eraikina hor egotea.
Antropologo batek azaldu zidan: zuk zerbait oso ikusgarria egin dezakezu, eta, aldi berean, hori da modurik hoberena ezkutatzeko. Hau da, hiriko eremu batean elementu bat duzunean, ez duzu ikusten egunero ikusten duzulako hain zuzen. Iruñeko gizarteak naturalizatu egin du hori hor egotea inposatuta. Horren aurkako erantzunik irmoena da akordioa. Lanketa konplexua da eraikina eraldatzea, eta faxismoa deslegitimatzea planteatzen du.
