«Eskala handiko erreakzio egitura bat planteatu behar dugu, edukiak izango dituena»

Mende laurdeneko prospektibarekin euskararen biziberritze prozesuari bisioa argitzea hartu du helburutzat Euskaltzaindiaren Euskararen Gogoetaguneak. Txostenak egiten hasi dira. Arloz arlo aktibatu dituzte txosten partzialak, eta, bestalde, euskararen biziberritze prozesuaren diagnostikoaren sintesia eta etorkizuneko ikuspegia jasotzen dituena ondu dute. Orain arteko lana partekatzen hasita daude, Jon Sarasua koordinatzaileak (Aretxabaleta, Gipuzkoa, 1966) azaldu duenez, eta haizea alde sumatu dute.

Euskararen biziberritze prozesuak bisioa al du faltan?

Hori behintzat bai, eta, hori falta denean, beste gauza asko ere falta izaten dira. Uste dut bisioa lausotuta daukagula. Bai kontakizuna bera —zer garen, nondik gatozen, zertan garen eta nora goazen— eta baita hemendik 20-25 urtera zer nahi dugun ere. Prozesu honek arragoa bat izan nahiko luke, eta bildu euskararen inguruko sentsibilitate politiko, lurralde begiratudesberdinak, planteatzeko, nagusiki, euskararen etorkizun ikuspegi bat. Etorkizun ikuspegia esatean ez gara ari etorkizuneko amets batez soilik; ari gara bisioaz, estrategien ama den norabide horretaz. Horri lotuta, estrategia ildo nagusiak marraztea hartu nahi dugu ariketa moduan.

Biziberritze prozesua lokazteko arriskuaz ohartarazia duzu. Zergatik?

Impasse egoera batean gaudelako zentzu askotan. Ezagutzaren unibertsalizaziora iristea amestu dezakegu lurralde batzuetan, baina, aldi berean, beste hainbat adierazle ditugu: arnasguneetan kezkak, telebistaren inpaktuan behera, kulturgintzaren erreferentzialtasunean behera... Eta, bereziki, erabileraren kurba. Horrek erakusten du erakusten duena. Eta, bestalde, iruditzen zaigu kontakizun baten indarra agortzen ari dela, Frankismo osteko kontakizunarena, eta gizarte egoera berri batean kontakizuna berrasmatu behar dela. Eta muga estruktural batzuk ere baditugu.

Zein?

Ez dugu botere politikorik Euskal Herriko hizkuntza politika bat egiteko, zatikatuta gaude lurraldeen aldetik, eta, gainera, lurralde zatikatuetan muga judizialak eta abar ditugu. Bestetik, demolinguistika ere ez da gure aldekoa. Jakin behar dugu zoru hori zapaltzen, eta hortik asmatzen gauzak. 25 urtean jarraituko dugu muga politiko estrukturalak izaten eta demolinguistika zaila izaten. Eta gero, ditugu bi inpaktu handi. Batetik, gizarte aldaketa: globalizazioaren bidezko gizarte aldaketa, likidotzea, hipermodernitateen baloreen nagusitzea, horrek dakarren atxikimendu modalitatearen aldatzea, konpromisoen ahultzea… Eta, bestetik, digitalizazioaren inpaktua. Digitalizazioak kontsumo fragmentazioa dakar, eta kontsumo fragmentazioak gizarte fragmentazioa.

Gizarte politikei dagokienez, jauziak planteatu dituzue zenbait alorretan. Zer dira jauziak?

Eskala handiko operazioa eskatzen duten eremuak, bai inbertsio handia behar dutelako edo bai matrizea aldatzea eskatzen dutelako. Lau jauzi handi planteatzen ditu lantzen ari garen bisioak: lan eremuan, aisialdi antolatuan, hezkuntzan eta hedabideetan. Eta, gero, arnasguneetarako plan integral bat beharko da; dentsitate gune funtzionalen politika bat beharko da... Horiez gain, beste sei pauso arlo planteatzen ditugu. Letra txikia oso luzea da, baina edukia egon badago. Dena dela, prozesuaren baitan kontraste fasean dago oraindik.

Horrekin batera, komunitate estrategiak garatu beharra nabarmendu duzu. Adibidez?

Komunitate estrategiaren bisioan, adibidez, ponentziak hitz egiten du euskararen mugimendu dimentsioa berrosatzeaz. Mugimendu dimentsioa da gizartera amets bat, kontakizun bat, norabide bat, utopia bat, taupatzen duen indar soziala. Eta gure analisia da asko erakundetu garela, baina mugimendu dimentsioa ahuldu egin zaigula. Hori mamitu egin behar dugu aro berrian. Euskararen ametsa gizarteari taupatuko dion kontakizun berri batekin eratu behar da mugimendua; izaera zeharkatzailea duena, doinu propioa izango duena eta beste hainbat ezaugarri izango dituena.

Kontakizuna berritu beharra aipatu duzu, eta iradoki Frankismokoak jarraitzen duela. Nondik edan behar luke euskararen gaineko kontakizun berriak?

Orain arteko kontakizunaren elementuak hauek ziren, sinplifikatuta: aspalditik gatoz, zapaldu egin gaituzte, euskararen komunitatea gara, eta balio handikoak gara. Eta, gero, etorkizunerako kontakizun bat: funtzio guztietarako euskara prestatzera goaz eta gure seme-alabak bizitzako funtzio guztietan euskaraz ariko dira, eta, bestetik, euskara da gizarte justuago baten garraioa. Hori da, labur esanda, 60ko hamarkadan loratutako kontakizuna. Gertatzen dena da, neurri batean eta zenbait sektorerentzat, kontakizun horrek agortze zantzuak dituela, baina baliozko oinarri batzuk ere bai.

Eta nola berritu daiteke?

Adibidez, argi dago hipermodernitateak eta kapitalismoaren eliteak oniritzia eman dietela ismo batzuei. Horietako bat da multikulturalismoa eta aniztasuna. Uste dut ez dugula hori ukatu behar, baina bai horren sakonera jo: 'Euskal Herrian ehun hizkuntza hitz egiten badira, ehun hizkuntza horietako bakoitzak bere lurretan ezinbesteko funtzio batzuk bete eta erreproduzitzeko aukera duelako edo izan duelako hitz egiten dira, eta lur honetan ezinbesteko funtzio batzuk betetzea bere erreprodukzioa ziurtatzeko euskarari dagokio'. Aniztasuna bai, baina sakonetik: hizkuntza ekologiaren exijentzia batetik. Hori bezala, beste asko; integrazioa, adibidez. Hainbat ildo diskurtsibo landu beharko dira, ahaztu gabe hona ekarri gaituen kontakizuna.

Hasiak zarete diagnostikoaz aritzen. Zein da tenperatura?

Hemen diskrezioz erantzutea dagokit. Oharpen hau da inportanteena: orain arte egin duguna asko da, eta balorazio desberdinak egin ditzakegu, baina, orain arte egindakoa eginda, ez dugu aurrera egingo. Oro har, indar politiko garrantzitsuenek transmititu digute jauziei buruz sakonean, elkarrekin eta soziolinguistekin pentsatzeko prestasuna dutela. Uste dugu badagoela zorua. Eta eskala handiko erreakzio egitura bat planteatu behar dugu, edukiak izango dituena.

Gera daiteke sektore politikorik prozesutik kanpo? Eta, hala balitz, horrek baldintzatu behar luke prozesua?

Kontu bihurria, adimen handia behar duena, da nola planteatu jauzi handi batzuk, aldi berean kontsentsu baterako elementu izan daitezkeenak indar gako batzuentzat, eta beste batzuengan antigorputz indartsurik sortuko ez dutenak. Zeren kontsentsu politikoa lortzea erraza izan daiteke, eta, bestetik, euskaltzaletasunetik jauziak planteatzea ere bai. Kontua da nola planteatu jauziak, aldi berean kontsentsu maila ahalik eta handiena ehunduz. Eta uste dugu plantea daitekeela bisio bat ausarta dena eta, aldi berean, zenbait kultura politikoren marra gorriekin modu adimentsu batean jokatzen duena. Ez dugu ezer egiten akordio sozial eta politikoa aldarrikatzearekin. Horrekin guztiarekin aritzeko, kontzeptu, bisio, eduki eta argumentazio kalitatezkoak behar dituzu, eta interlokuzioa, eta harreman dentsitate bat.

Kontrako erreakzioak ere eragin baititzakete jauziek.

Egoera estruktural konplexu batean gaude, eta, txarrera joanda, galtzekoak ditugu. Uste dut azkarrak izan behar dugula egiten dugunarekin, jauzi handiak emateko, baina, betiere, antigorputzak sortzea saihestuz. Zeren, benetan sortzen badira antigorputzak eta antolatzen bada gizartean dagoen euskararekiko sentimendu mota bat, tresna aldetik, mediatikoki eta abar, haiek bailirateke erraldoiak, eta gu ipotxak. Adimen handia behar dugu. Kultura politiko desberdinen marra gorriekin dantza egitea dagokigu, eta gure marra berde batzuetan zinez gora joan.

Egin izan dira antzeko beste ahalegin batzuk. Zerk iradokitzen dizu honek arrakasta handiagoa izan dezakeela?

Multzo politiko gehienekin sinesgarritasun arazo handia izan dute euskalgintzako indar askok. Eta, bestetik, sektorea zarenean, sektore interesek gurutzatuta zaude beti, eta horrek ere sinesgarritasuna mugatzen du; kasu honetan, indar politiko guztien aurrean. Hortik harago joaten saiatuta, Topaguneari lotutako Topalabe taldea jadanik ari zen sukalde lan bat prestatzen indar politikoekin, baina Euskaltzaindiak bisio lanari heltzeak aukerak ireki ditzake. Gauza hauetan sinesgarritasun zeharkatzaile gutxieneko bat behar da, eta, bestetik, euskalgintzaren sektore interesetatik ez aritzea, bisioaren kalitatea eta beste hainbat faktore daude. Garaia da, eta ezin gara eskema zaharrekin aritu. Iruditzen zaigu orain, daukagun mapa politiko eta sozialean, Euskaltzaindiak joka dezakeela arragoa rol bat, eta, gogoetagune izatetik harago, sukalde funtzioa bete dezakeela. Euskaltzaindia ez da inor politikak diseinatzeko. Ez dauka aginpiderik. Baina arragoa egokia izan liteke bisio ariketa egiteko, lanerako materiala osatzeko. Ekarpen bat da.