Erantzutea zilegi izan dadin

Indarkeria matxisten aurkako ekinaldi «historikoa» egingo du Euskal Herriko mugimendu feministak larunbatean: manifestazio nazionala egingo du Gasteizen. 13:00etan abiatuko da, Bilbo plazatik, 11 eraso, 12 erantzun lelopean. Hain justu, erantzunei buruzko mahai ingurua antolatu du BERRIAk: bortizkeriaren aurrean erakundeek eta mugimendu feministak darabiltzaten estrategiez hausnartu dute Josebe Iturriozek, Zurine Rodriguezek eta Idoia Arraiza Zabalegik.

Bikote barruko tratu txarren aurkako legeak eta azpiegiturak sortzean, instituzioen esku utzi al ditu mugimendu feministak indarkeriari lehen ematen zizkion hainbat erantzun?

IDOIA ARRAIZA ZABALEGI: 1970eko hamarkadan bazegoen mugimendu feministaren esku halako erasoei aurre egitea: ez zegoen legerik; etxe barruko arazotzat hartzen zen, eta emakumeek talde feministengana jotzen zuten babes bila. Taldeak antolatu egiten ziren emakumeak babesteko: haien etxeko atarietan zaintzak egiten zituzten senarrak igo ez zitezen. Gerora, instituzioetara jo zen babes horren bila, eta nolabaiteko delegazionismo bat egon da. Egun, [Hegoaldean, genero indarkeriaren aurkako] legea onartu zenetik hamar urtera, agerian geratu da zein muga eta hutsune dituen: zer dakarkien emakumeei prozesu judizialetan sartzeak. Salaketa jarri eta urruntze aginduak ezarri arren, emakumeak hiltzen dituzte... Horrek erreakzio bat eragin digu, eta, ondorioz, pil-pilean dago autodefentsa feministaren aldarria: emakumeei adierazten diegu erantzuteko gai direla eta eskubidea dutela.

JOSEBE ITURRIOZ: Niri oso inportantea iruditzen zait instituzioei erantzukizuna eskatzea: baliabide publikoak indarkeria matxistari aurre egiteko ere jarri behar dira. Lehen, mugimendu feministak egiten zuen lana laguntzekoa zen, kudeatzekoa, abortuarekin bezala; baina orain nahiago dugu Euskal Herrian ospitale publikoetan abortatu. Zer gertatzen da 2005eko legearekin? Bortizkeriari buruzko definizio mugatua duenez, emakume onak ez diren horiek zigortzen ditu: ezkondu ez direnak, nobio formalak ez dituztenak, gauez kalean ibiltzen direnak, erantzun egiten dutenak —biktima eredu jakin bat dagoelako—... Kontzeptualizazio horren arabera, datuak murriztuta daude: Nagore Laffage ez da indarkeria matxistaren biktimatzat hartzen, ezta Gasteizen urtarrilean hildako umea ere. Beraz, gezurra da bortizkeria jaisten ari dela: gure datuak 1990eko hamarkadakoen antzekoak dira. Estatuak beti egingo ditu tranpa horiek, statu quo-a mantendu nahi duelako: legearen bidez adabaki bat jartzen du, baina ez du benetan arazoa konpontzen.

ZURINE RODRIGUEZ: Mugimendu feministaren rola, une honetan, horren guztiaren jarraipena eta kontrola egitea da, hutsune horiek identifikatzea eta salatzea. Duela gutxi ikusi dugu Gasteizko epaile batekin, bortxaketa baten biktimari galdetu zionean hankak ondo itxi al zituen; kapaz izan gara hori plazaratzeko. Hala ere, garai batean egiten ziren gauzetako askok indarrean jarraitzen dute. Gasteizen, adibidez, emakume arabiarrak talde feministarengana hurbiltzen hasi ziren Marotoren adierazpenen harira.

Zer falta zaio legeari?

I. A. Z.: Legeak prebentzio neurri pila bat dakartza, besteak beste, hezkuntzan eta hedabideetan, baina ez dira betetzen, ez dagoelako borondate politikorik, eta dirurik ez delako inbertitzen. Eta benetan hor dago indarkeria desagerraraztearen gakoa. Gainera, ezinbestekoa da sistema horretan parte hartzen duten langileen trebakuntza feminista. Halakorik ez dagoenez, prozesu judizialetan sartzen diren emakumeek indarkeria bikoitza jasaten dute polizien, funtzionarioen edo epaileen aldetik. Oso gogorra da are erru gehiago jartzea haien gainean.

J. I.: Poliziaren eta epaitegien rola lotsagarria da: gutxien trebatzen direnak dira, Poliziaren beraren funtzionamendua maskulinitatearen eredu hegemoniko eta biolentoan oinarritzen da... Eta oker jarduten dute: epaitegira bideratzen dituzte emakumeak gizarte zerbitzuetara eraman ordez, ez diete babes psikologikoa bilatzen, eta ez dute lantzen salaketa jartzeko emakumeek izan behar duen indarra. Horregatik diogu askotan benetako infernua salaketarekin hasten dela: gizonak biolentoago jartzen direlako, ez dagoelako baliabiderik emakumeak babesteko, eta, gainera, emakume horiek berriz biktimizatzen dituztelako.

Zer gertatzen da legeekin? Ez direla guztiz onak, eta ez direla guztiz garatzen ere. Ez indarkeriaren aurkako legeak, ez berdintasunekoak: instituzioek ez dituzte jartzen beharrezkoak diren baliabideak. Lege indartsuak behar ditugu; ni ez naiz zigorren aldekoa, baina taberna batean erretzeagatik Berdintasun Legearen aurka jarduteagatik baino isun handiagoak jartzen dituzte. Elkarte gastronomiko batzuek ez diete emakumeei sartzen uzten, alardeetan hogei urte daramatzagu borrokan, eta ez da ezer gertatzen: aurpegira barre egiten digute. Argi dut legeek aintzakotzat hartu behar dutela mugimendu feminista. Adituak gu gara: askotarikoak gara, urte asko daramatzagu lanean, eta gure iritzia kontuan hartu behar dute.

Z. R.: Bat nator mugimendu feministaren interlokuzioa funtsezkoa dela, eta interlokuzio hori aitortua izan behar da. Bestela, bide ofizialetik kanpo deitzen digute, eta esparru ofizialetan ez dugu zilegitasun hori eskuratzen.

Indarkeriaren aurkako erantzuna gehiegi judizializatu al da? Feministen erantzunak esparru judizialera mugatu dira?

Z. R.: Nik uste dut kalean ere erantzuten ari garela. Egunero. Hamar urtean aldaketa handia egon dela uste dut: orain, tabernetako erasoetan, adibidez, erantzuna sendoagoa da. Epaitegietara heldu baino lehen, zenbat erantzun ahalbidetzen dira?

J. I.: Hala ere, azter dezagun hemen gaudenok zenbat eraso jasan ditugun, eta zenbatetan jo dugun epaitegietara. Nik neuk ez daukat inolako konfiantzarik justizia sisteman. Emakumeek salaketa tresna bezala erabili behar dute, bere alde egingo duela dakitenean, askotan kontra egiten baitu. Izan ere, zer da bortxatua izan berri den emakume batentzat Ertzaintzaren aurrean salaketa bat jartzea? Ezin da dutxatu, itxaron behar du auzi mediku batek azter dezan arte —eta hori beste bortxaketa bat da, zeren medikuak zer begiratzen du?—, formakuntza berezirik gabeko ertzain baten aurrean hitz egin behar du, eta galdetuko dio non egon den, hankak ondo itxi dituen... Ez badu hori egiten, ez du frogarik izango, eta bere hitzak ez du ezertarako balioko. Eta mugimendu feministarentzat emakume baten hitza sakratua da, badakigulako emakumeak ez datozela bortxaketak kontatzera ezer gertatu ez balitzaie bezala. Orduan, judizializazioa batzuen mesederako da: estatuen eta matxisten mesede, nahiago dutelako auzia erakunde patriarkal baten esku utzi.

Normalean, feministoi ez zaigu interesatzen justiziara jotzea; guk nahiago dugu erantzun zuzena, salaketa publikoa. Guk, indarkeria matxista birkontzeptualizatzen dugunean, adierazten dugu ez dugula nahi tutelatuko gaituen estatu senar-aita bat, baizik eta beldurra orekatuko duen gizarte bat, non nire kontratu sozialean nire beldur maila zurearen antzekoa izango den, zuk zakila izan arren; hau da, gizonek, gizon izateagatik, ez duten beldur gutxiago eta indar gehiago.

Dena den, emakumeek ere irainak eraman izan dituzte epaitegietara, baina zergatik? Indarkeria psikologikoaren adierazle bat erakutsi behar delako, horren ondoren datorrelako indarkeria fisikoa. Baina esango nuke ez dagoela inor kartzelan emakume bat iraintzeagatik; are gehiago, indarkeria psikologikoa frogatzea oso-oso zaila da.

Autodefentsa taldeetan gau eta parranda giroko erasoak lantzen dira, baina, oro har, andreek tresna gutxi dituzte jazarpenari edo eraso arinagoei erantzuteko, eta gainera, erreakzio horiek ez dira asebetegarriak izaten. Zein da erantzun egokia?

I. A. Z.: Nik uste dut ez dagoela erantzun egoki bat: mila erantzun mota daude, guztiak dira onak, eta emakume bakoitzak erabaki behar du zer egin nahi duen une bakoitzean, erasoaren arabera, inguruaren arabera, daukan babesaren arabera... Konfrontazioa aukeratuz gero, ondo, baina egia da askotan tentsioa eragiten digula, eta haserre amaitzen dugula. Azken aldian, nik umorea aukeratzearen alde egin dut: erantzun original bat ematen duzu, erasotzailea barregarri uzten duzu hark espero ez duenean, ondo pasatzen duzu, eta parrandan jarraitzen duzu. Eta erantzun original bat izan daiteke ironia erabiltzea, edo muki bat bere edarian sartzea, edo puzker bat botatzea... Feminitatea hausten duten edo zikinkeriarekin lotutako gauza horiek arbuioa sortzen dute. Uste dut taldean erantzutea ere garrantzitsua dela: horregatik lantzen dugu feministok emakumeen arteko elkartasuna, eta inoiz ez epaitzea beste baten erantzuna.

Z. R.: Espazioak ahalbidetu behar ditugu, erantzunak eman ahal izateko. Nire ustez, ekintza zerrenda bat baino beharrezkoagoa da espazioak guri sentiaraztea erantzun behar dugula, erantzuteko leku egokian gaudela, babestuta gaudela. Erantzuna bera normalizatu egin behar dugu: taberna batean erasotzen badigute, berdin du nola erantzun, kontua erantzutea da. Niri askotan gertatzen zait: toki batean banago eta ikusten badut emakume batek eraso bati erantzuten diola, konplizitatea sortzen da bion artean, begirada baten bidez bada ere, emakumea ezagutu ez arren eta nik erantzunean parte hartu ez arren. Horrela, erantzun indibidual bat kolektibo bihurtzen da, eta kolektiboa den unean, gizonen itun sinboliko horiek desartikulatzen dira; indar handia du.

Halere, nik zalantzan dut erantzuteko moduen berri hedabideetan eman behar dugun: ezusteko efektua gal daiteke, eta sorpresa hori oso garrantzitsua da erasoa neutralizatzeko. Uste dut eztabaida horiek gure artean geratu behar direla. Mezua izan behar da erantzun egin behar dela, erantzun guztiak zilegi direla, eta emakume bakarrak erantzun dezakeela modu askotara: egun batean peluka jarrita, beste batean kaputxa... Manifestazioak ere hori erakutsi nahi du: erantzun guztiak ikusarazi nahi dira espazio publiko berean.

I. A. Z.: Halere, gogoratu behar da emakume askorengan erantzuteak eragiten duela kulpa: gaizki sentitzen dira, erantzuten dutenean, «Igual pasatu naiz»; eta erantzuten ez dutenean, «Zergatik ez diot ezer esan?». Beti geratzen gara sentsazio txar eta erruduntasun horrekin. Garrantzitsua da adieraztea dena dagoela ondo, eta tentsio hori kentzea gainetik. Bestalde, bat nator erantzunak normalizatu beharrarekin; izan ere, askotan, ez erantzuteagatik kuadrilla osoa aldatu behar da tabernaz, eta zer gertatzen da gure espazioarekin? Ezin da gertatu denek alde egin behar izatea gizon bat dugulako alboan bultzaka eta bazterrera eramaten ari zaigulako; gu ez gara ari ezer txarto egiten, gure espazio hori defendatu behar dugu, eta zilegi da gure gorputzarekin ere defendatzea, zilegi da tipoa tabernatik botatzea. Baina hori ez dago legitimatua.

Zergatik dago erantzuna hain gaizki ikusita? Zergatik egozten zaie andreei indarkeriaz jardutea autodefentsan ari direnean?

J. I.: Orokorrean, indarkeria maskulunitatearen gotorlekua delako, eta maskulinitatearen pribilegioa. Pentsa nola desenkusatzen ditugun gizonak biolentoak direnean. Eta legeek: gizonek haserrealdiak dituztela ulertzen dute, eta aringarriak jartzen dizkiete; guretzat, aldiz, denak dira astungarriak. Adibidez, Irreversible filma: emakume bat basatiki bortxatzen dute, eta bere mutil-lagunak mendeku hartzen du; oso ondo ulertzen dugu, oso naturalizatua dugulako, biktimaren bikotekideak justizia bere esku hartzea eta bortxatzailea akabatzea, eta epaiketa batean gizon horrentzat denak izango lirateke aringarriak, bere jabetzako emakume bat bortxatu dutelako. Baina emakume hori bost lagunekin elkartzen bada, eta bortxatzailea bortxatzen badute, segur aski erreakzio hori ez litzateke hain onartua izango. Feminitatea sortu da indarkeria hori desjabetuz: ertzetan mugitzen garenok ezin dugu biolentzia erabili, eta erdigunean dauden gizonek bai.

I. A. Z.: Aztertzeko modukoa da udako gaueko manifestazioek sortu duten eztabaida. Maila sinbolikoan egin dira beltzez jantzita, aurpegia estalita, antortxekin... Irudi agresiboa da, ez da emakumeengandik espero den zerbait, irudiak feminitatearekin guztiz hausten duelako. Horregatik izan dira hain kritikatuak: zuzenean edo sinbolikoki agresibitatea agertzen duten emakumeek zigor sozial bat jasotzen dute, ez direlako emakume onak, arauak hausten ari direlako.

Z. R.: Lekuaren arabera alda daiteke: emakumeen erantzunei zilegitasuna ematen diete toki batzuek, gure espazio esaten diegunek. Hor traba egiten duena ez da hainbeste erantzuna, baizik eta erasotzaileari egiten zaion apelazio zuzena. Donostiako Bulebarretik bazoaz, eraso egiten badizute eta erantzuten baduzu, ziurrenik kriminalizazio handia jasango duzu, erasotzaileak ez duelako zure erantzuna ulertuko. Baina ezkerreko giroko taberna batean bazaude, gure gizonekin, eta erantzuten baduzu, erantzunak izango du zilegitasuna, baina ez du izango zilegitasunik gizon horri adierazteak erasotzaile bat dela. Uste dut gaueko manifestazioekin hori gertatu dela: nori ari gatzaizkio mezua zuzentzen? Gizon guztiei, gureei ere bai; gu hori auzitan jartzen ari gara.

J. I.: Ordena sinbolikoa aldatu egin behar da; hori dira manifestazio horiek, eta horregatik dira deserosoak. Zeren ez dira biolentoak: gure helburua ez da kolpeka amaitzea, baina hartu dugu estetika bat. Eta ezker abertzaleari ere iruditu zaio gaizki. Zergatik? Ez dituztelako inoiz kaputxak eta sua erabili guk erabiltzen ditugun bezala: estetikoki, moralki eta politikoki bikain, ez dugu ezer erre, ez dugu inor jo; egin dugun bakarra da ordena sinbolikoa eta kalea estetikoki aldatu, eta espazio publikoa aldarrikatu. Eta egin dugu gauez, gaueko erasoak ez direlako zenbatzen; erantzun bat behar zuen tokira eraman dugu erantzuna, eta gizonek oso gaizki erabiltzen dituzten elementu sinbolikoei esanahi berria emanez. Gainera, manifestazio horiek lortu dute lehen lerrora erakartzea beltzak, latinoak... Indarkeria pila bat jasaten dutelako hemen. Gizon arrazializatuak gehiago kriminalizatzen diren bezala, emakume arrazializatuak ere gehiago sexualizatzen dira, indarkeria maila handiagoa jasaten dute, eta erantzun horien beharra dute.

Z. R.: Gainera, gaueko manifestazioak masiboak dira, eta horrek erakusten du mugimendu feministaren artikulazio gaitasuna: ez da bakarrik estetikoki oso indartsuak direla, planteatzen dituztela bortizkeriaren inguruko eztabaida pila bat, baizik eta asko garela. Eta jendeak uste du mugimendu feministak oso ondo prestatutako estrategia bat izan dela, baina ez: tokian tokiko taldeek sustatu dituzte, tokian tokiko errealitateei aurre egiteko estrategia gisa. Eta hala zabaldu dira, bakoitza berera moldatuta.

I. A. Z.: Autoantolakuntza horrek oso argi uzten du beharrizan bat dagoela, emakumeok badugula premia bat horrela ateratzeko. Eta kezkagarria izan da ezker abertzalearen parte batek egin duen epaiketa, ea zertara datozen feministak orain aurpegia estaltzen, justu gatazkaren konponbideari begira estrategia aldaketa bat egon denean, borroka molde batzuk alboratu direnean. Horrek ere argi uzten du herri honetan egon dela gatazka bat eta bakarra. Egun, errepresioak jarraitzen duen arren, ez dago hilketarik, baina andreak hiltzen jarraitzen dute gizonek, eta horrek ez du gatazkarik ekartzen. Bakeari buruzko diskurtso orokortu bat dago, baina hau ez da gure bakea, emakumeok jarraitzen dugulako indarkeria pila bat jasaten egunero. Bada bortizkeria honi ere heltzeko garaia, eta bere tamainako erantzuna ematekoa. Horregatik, ez dut uste gaueko manifestazioak neurriz kanpokoak direnik, intentsitate handiko indarkeria jasaten dugulako emakumeok, Europan, hemen.

J. I.: Eta gure manifestazio horiek ez direla biolentoak. Zineman edo literaturan emakume indartsuen figurek erreferenteak sortzeko balio duten bezala, mobilizazio batean adieraztea feministok bortxatzaileei hortzak erakutsiko dizkiegula ez da indarkeria egitea, baizik eta erasotzaileei jakinaraztea ez gaudela prest euren sexu objektuak izateko. Bestalde, argi utzi nahi nuke manifestazio horiek ez dituela Bilgune Feministak antolatu; batez ere, uste horrek erantzukizun handia jarri dielako gainean. Mobilizazio horiek tokiko eragileek antolatu dituzte, eta koordinazioaren ondorioz, mugimendu osoa egon da atzean. Are gehiago, batez ere gazteek bultzatu dituzte, haien errealitatearekin oso ondo konektatzen duelako erantzun horrek, 20 urteko neskek gauez bizi dutenarekin. Kanpoan ikusarazi denaren kontra, adostasun handia lortu da manifestazio horietan; baina eragile bakarra aipatu da. Zer gertatu zen Gasteizen? Bilgune Feministaren gainean jarri zela erantzukizun guztia. Eta Paul Abasolok nori jarri zion salaketa? Bilgune Feministako kide bati. Halakoetan, jopuntuan daudelako. Baina dena ez da Bilguneren kulpa; utz ditzagun bakean.

Gasteizen ere manifestazio eztabaidatu bat izan zen udan, gerora blusen salaketa bat ere ekarri zuena. Horrekin zerikusia badu apirilaren 9ko manifestazioa Gasteizen egiteak?

Z. R.: Gasteizen ez zen egon gaueko manifestazio bat; ekintza hartan [blusen zezenketetarako ibilbidea eten zuen talde batek] emakumeok aurpegia estali genuen segurtasun arrazoiengatik, ez genuelako identifikatuak izan nahi, gure osotasun fisikoa zalantzan egon zitekeelako. Izan ere, gerora auzi horri buruz hedabideetan idatzi dugunok sekulako kriminalizazioa jasan dugu hirian.

Baina hilaren 9koa ez dugu lotu nahi udan Gasteizen gertatutakoarekin: uda oso gogorra izan zen Euskal Herri osoan, jasanezina; mugimendu feminista sendo dago, eta pentsatzen dugu badela garaia mobilizazio nazional bat egiteko. Eta, nire ustez, estrategikoa da manifestazioa Gasteizen egitea: hiria nahiko baztertua eta ahaztua izan da, eta zentralitatea hartzea garrantzitsua da. Gainera, aldaketa politiko interesgarri batean murgilduta dago: apaizen eta militarren hiria izan da beti, oso lesbofoboa, baina iaz erakutsi zuen sekulako gaitasuna duela arrazakeriari aurre egiteko. Iruditzen zait mugimendu feminista oso ausarta izan dela halako protesta bat Gasteizen planteatzean, ez baita plaza erraza. Hemen ez dugu inoiz manifestazio nazional bat antolatu; guretzat ere laborategi politiko interesgarria izaten ari da, eta sanazio moduko bat.

J. I.: Gasteizen gertatutakoak gogora ekartzen digu Euskal Herrian arazo bat dugula jai ereduekin. Alardeek semaforo gisa funtzionatu dute, eta jendeak uste du gainerako lekuetan gauza pila bat egin direla arlo horretan, baina gezurra da: beldur handia diote esku hartzeari, enkistatuta dauden festetan genero gaiak tratatzea oso zaila delako. Blusen kasuan, mugimendu feministaren kriminalizazio oso handi bat gertatu da: Gasteizko feministek argitara atera zuten erakunde publikoek jorratu behar luketen arazo bat, eta haiek kriminalizatu dituzte. Eta horren aurrean esan behar dugu Euskal Herriko mugimendu feminista bat eginda dagoela, eta argi duela gure erantzunak ezin direla kriminalizatu. Hemen ez dago frakziorik: oso argi daukagu norekin gauden.

I. A. Z.: Jaietan ere indarkeriaren aurkako protokoloak daude, baina legeekin bezala gertatzen da: ez dira betetzen. Formalki denek sinatzen dute orri hori —blusek ere bai—, eta oso zibiko agertzen dira jendaurrean, baina gero kontratu horiek ez dira errespetatzen. Mugimendu feministak ez du instituzioetan salaketa jartzen; modu autonomoan erantzuten du, eta orduan datoz zigor soziala eta kriminalizazio instituzionala. Baina oso ondo kokatu behar da zein den indarkeria horren norabidea: ez da berdina erasotzeko edo defendatzeko erabiltzea. Eta kasu hura defentsa ekintza bat izan zen.

J. I.: Mugimendu feministak ez du indarkeriarik sortzen, ikusarazi egiten du, eta erantzuteko estrategiak sortzen ditu. Lotsagarria da, hainbeste bortxaketa izan diren uda baten ostean, arazoa beti izatea mugimendu feministaren erantzuna; eta are lotsagarriagoa, ustez aliatuak diren ahotsetatik ateratzea. Manifestazioaren helburuetako bat ere bada ahotsa altxatzea mugimendu feministaren kriminalizazioaren aurka.