«Enpatiaz soilik uler daiteke biktimen familien errealitatea»

Medikua da formazioz Carlos Martin Beristain (Bilbo, 1959), eta horrek eraman du munduan zehar biktimekin eta haien familiekin lan egitera. Psikologiako doktore izaki, ikuspegi horretatik hasi zen tortura ikertzen. Guatemalatik Mexikora, Latinoamerikako gatazka eremu ugaritan ibili da Beristain, giza eskubideetako aditu gisa. Ayotzinapako (Mexiko) 43 ikasleen desagertzea ikertu zuen diziplinarteko adituen talde independenteko kide izan zen. Bertsio ofiziala zalantzan jarri zuen txostena aurkeztu ostean, El Tiempo de Ayotzinapa liburua idatzi du, dokumentu ofizialetan lekurik izan ez zuena kontatzeko.

Ayotzinapako ikerketaren ostean, liburu bat idaztea erabaki zenuen. Horrenbeste geratzen da oraindik kontatzeko?

Txostenetan normalean emaitza objektiboak sartzen dira. Gertatutakoak eta gertatutakoen ardurak argitzea dute helburu. Edonola ere, horra heltzeko alde gizatiarra ezinbestekoa da; hau da, biktimak eta familiak. Haien esperientzia eta haiekiko harremanak, ordea, ez dira aipatzen txosten ofizialetan. Hori da liburuaren zeregina. Familiei entzutea garrantzitsua da, eurak direlako ikerlari onenak zigorgabetasuna nagusi den herrialdeetan.

Zigorgabetasuna nagusi denean, desagertzeak ikertzea konplexuagoa da?

Desagertzeak beti dira konplexuak, areago Ayotzinapako kasuan. 43 gazte desagertu ziren gau berean hiri handi baten erdian. Polizia han zegoen, militarrak han ziren, baina inork ez zuen ezer ikusi. Egia falta da hemen. Alde batetik, ez zelako behar bezala ikertu; eta, bestetik, frogak ezkutatu zirelako. Ayotzinapako ikerketa konplikatua izan zen, estrategia bat dagoelako gau hartan gertatu zen guztia ezkutatzeko.

Ohikoa al da horrelako ezkutukeria desagerpen kasuetan?

Bai, ia beti, eta horren adibide da, esaterako, Guatemala nunca más txostena egin genuenean inteligentzia zerbitzuko lekukoek kontatutakoa. Azaldu zigutenez, akademia militarrean Argentinako Junta Militarraren aurkako epaiketako bideoa jartzen zieten, ostean eztabaidatzeko nola saihetsi horrelako prozesu bat. Horrek erakusten du leku askotan isiltasun paktu bat dagoela estatuko agenteen eta erakundeen artean. Ayotzinapan ere horrela da, eta zigorgabetasunarekin apurtu behar da egia ezagutzeko. Beraz, ez da soilik froga falta: egia ezkutatzeko nahia ere badago.

Mekanismo bat al dago zigorgabetasuna ziurtatzeko?

Zigorgabetasuna justizia faltagatik gertatzen da, baina baita ikertzen ez delako ere. Ayotzinapako bigarren txostenean azaldu genuen Mexikok zigorgabetasuna eragiten duten arazo estrukturalak dituela. Mexiko bezalako estatu handi eta konplexu batean ez da posible armen, drogen eta migratzaileen trafikoa egotea, estatuko egituren konplizitaterik gabe. Ez bada zigorgabetasunaren aurkako erreforma sakonik egiten, Ayotzinapakoa bezalako kasuak errepikatuko dira.

Horren ondorioz, estatuarenganako konfiantza galdu da?

Familiekin lehen aldiz bildu ginenean, denek esan zizkiguten hiru gauza: «Zuetaz gain, ez dugu beste inorenganako konfiantzarik. Mesedez, esan beti egia, eta ez saldu zeuen burua». Eskarmentu handiko jendea geunden taldean, baina lehen aldia zen halako zerbait esaten zigutena. Horrek erakusten du Ayotzinapako biktimek eta familiek zer bizi izan zuten.

Mexikoko estatuaren errealitatearen irudia al da Ayotzinapako kasua?

Inoiz ez da gertatu antzekorik Mexikon, baina, hala ere, bada estatuaren egoeraren erakusle. Irudikatzen du beste hainbat kasutan gertatutakoa: froga falta eta dauden froga eskasen desagerpena, ikerketa txarra, desbideratutako froga perizialak...

Zein neurritan da garrantzitsua senideentzat egia jakitea?

Berebizikoa. Egia bueltan eman behar zaio jendeari. Ayotzinapako familiek esan ziguten egia jakin ostean alaiago zeudela. Ez zekiten euren semeak non zeuden, baina gezurraren pisua kendu zuten gainetik. Garaipen bat da familientzat egia jakitea, eta tresnak eskaintzen dizkie ikerketarekin jarraitzeko. Horretaz aparte, aurkeztutako txostenari esker, zenbait kontutan estatuak jada ezin du gezur gehiago esan. Froga objektiboak dira, eta ez dago horiek ezkutatzerik.

Presiorik jasan zenuen ikerketan zehar?

Handia. Alde batetik, fiskalak eta gobernuak jarritako taldeek atzera bota nahi zutelako ikerketa; eta, bestetik, presio negargarria jasan genuelako hedabideetatik. Baina ez da lehen aldia, beste hainbat lekutan ere bizi izan ditugu antzeko egoerak. Giza eskubideak ikertzea ez da erraza.

Ayotzinapakoa bezalako kasuek erakusten dute narratiba ofizialak partzialak direla?

Mexikon azalpen oso mugatuak ematen dira. Pertsona zehatzengan edo gobernutik kanpo jartzen da ardura: narkoengan, krimen antolatuan... Gobernuek erantzun azkarrak nahi dituzte arazoen aurrean, eta ez dute inoiz arazoaren izaera estrukturala bilatu nahi. Horrek dakar biktimak erruduntzea. Zalantzan jartzen delako biktimak leku eta une horretan egotearen arrazoia, eta ez atzean dagoena. Zoritxarrez, hori ez da Ayotzinapan soilik gertatu. Mundu osoan, gertakari traumatikoen ostean, hainbat kasutan jo izan da biktima errudun bihurtzera. Horrek izugarrizko eragin psikologikoak ditu biktimengan eta familiengan. Euren arteko elkarrizketa eteten du, eta ezintasuna dakarkie. Horregatik, gizarteak eta familiek erantzun bat behar dute.

Biktimen ahotsa narratibara gehitzea haiek ahalduntzeko bide bat al da?

Egiteko eraren arabera. Biktimei eta familiei laguntzea izan behar da helburua. Istorio hauek ezin dira izan gaiztoen edo arduradunen istorioak. Familiek bizi izandakoa eta sufritutakoa ere kontatu behar da. Euren esperientzia ezagutzera ematen ez bada, ez da inoiz sortuko behar den enpatia gauzak aldatzeko. Enpatiaz soilik uler daiteke euren errealitatea, eta errealitatea ezagututa soilik mobilizatuko da energia sozial nahikoa egoera aldatzeko.

Familiei entzutea ere garrantzitsua da, ikerketan aurrera egiteko?

Ayotzinapakoa bezalako gertakarietan bi parte daude. Alde batetik, kasua, hau da, ikerketa; eta, bestetik, prozesua, jendea. Ez dago borrokarik ez badago jenderik. Ikerketa oso ona bada ere, huts egingo du familia eta biktimarik gabe. Prozesua zaindu behar da, eta, horretarako, biktimen ahotsa ezinbestekoa da. Familiekin solasaldi sakonak eduki genituen euren semeez, bizitakoaz eta abar. Horrek bi helburu zituen: lehena, ikerketarako datuak biltzea, eta bigarrena, familien historia osatzea. Memoria kolektiboa ez da soilik gertakizunen memoria; hor familien kontakizuna ere egon behar da.

Txosten ofizialetan, ordea, ez da agertzen memoria kolektibo hori.

Nire helburuetako bat da memoria kolektiboak sustatzea. Ayotzinapako txostenean kapitulu oso bat dago familien inguruan. Hala ere, beti diot atal hori dela irakurriko ez den bakarra. Txostenetan biktima objektu bihurtzen da, zenbaki huts bat.

Biktimak humanizatzeak handitu al dezake haiek gizartean duten inpaktua?

Bai, datu bat ikusteak laguntzen duelako atzean zer dagoen pentsarazten. 10.000 desagertu Mexikon. Hori ez da estatistika bat;horren atzean pertsonak eta familiak daude.

Zergatik bihurtu da biktima estatistika huts bat?

Legalitatea delako nagusi arlo guztietan, baita giza eskubideetan ere. Ez da kontuan hartzen biktimen eta euren familien ahotsa. Istorio bat neurtzerakoan, beti zenbakiak eta datuak erabiltzen dira, baina ez da pentsatzen zenbaki horien atzean zer dagoen. 400 desagertu Saharan, adibidez. Zer da hori miloi erdiko komunitate batean? Bilbon hori gertatuko balitz, zer suposatuko luke? Horrek ematen dizu ezbeharraren neurri bat, baina ez irudi osoa. Ez du azaltzen jendearen esperientzia, barnekoa, sufritutakoa. Orain gutxira arte biktimek ez zuten zer esanik.

Biktimekiko paradigma aldaketa bat egon da?

Bai, eta egiaren komisioetan ikusi da. Guatemala nunca más txostena osatzeko, 5.000 testigantza hartu genituen, eta lehen aldiz, kasuez gain, pertsonen esperientziak ere kontatu genituen. Kasuak argitzea helburu zuten galderez gain, ezbeharrak familiengan izandako ondorioak ere gehitu genituen. Ordura arte, egien batzordeetan giza eskubideetako nazioarteko ikuspuntu legalak ziren nagusi. Aldaketa horrek ekarri zuen familiek presentzia handiagoa izatea, eta bizi izandakoa aintzat hartzea.

Biktimak gizartearen ertzetatik zentrora pasatu direla uste duzu?

Diskurtsoan bai, baina praktikan ez. Pauso bat da, hala ere: lehen ez zeuden diskurtsoan ere ez. Kolonbian, esaterako, audientzia publikoak egin ziren paramilitarrekin, baina ez zegoen biktimarik presente; aparte zeuden, eta ezin zuten zuzenean parte hartu. Baina handik gutxira biktimak antolatzen hasi ziren, eta ezkutatuta zegoen aktore bat lehen lerroan jarri zuten. Berdin Argentinan, Maiatzeko Plazako Amekin: biktimak eurak joan behar izan dira erdigunera. Horri esker, egun gero eta garrantzi handiagoa hartzen hasi dira. Edonola ere, oraindik leku askotan diskurtso asko eta praktika gutxi dago.

Biktimak diskurtsoan txertatzeak ekarri du, hala ere, haiek politikoki erabiltzea?

Bai, biktimak erabil daitezke eta erabili dira behin baino gehiagotan legitimitatea lortzeko. Baina, kasu horietan, euren legitimitatea bermatuko duten biktimak soilik bereganatzen dituzte. Horregatik, jokabide horien aurrean memoria zabaldu behar dugu. Gizarte ehundura bat eraikitzeko, beharrezkoa da hautazko memoria baztertzea. Giza eskubideen bortxakeriaz aritzeko, biktima guztiak onartu behar dira. Ez da erosoa, baina egin beharreko zerbait da.

Zu zeu aritu zinen antzeko lanetan Glencreeko egitasmoan.

Euskal gatazkaren alde ezberdinetako biktimak bildu ziren, bost urte iraun zuen prozesu batean. Bertan gertatutakoa izan zen, nire ustez, benetako historia. Ez zegoen pose politikorik. Sentitzen zutenaren narratiba zen, denen istorioa zegoen. Paul Ricardek zioen abegikortasun narratiboa lortu zen: bestearen historia baztertzen ez duen narratiba. Mingarria izan zen, eta kontraesan asko egon ziren, baina oso emankorra izan zen.

Zure esperientziatik, uste duzu halako prozesuak direla aukera onenak gatazken aurrean?

Tximistak eta trumoiak izango dira. Munduan desberdintasunak hazten ari dira, eta horrek gatazka gehiago ekarriko ditu, baina badaude esperientzia oso emankorrak, eta horiek dira sortu eta babestu behar ditugunak. Hori bai, prozesu hauek ezinezkoak diruditenean abiatu behar dira. Glencree 2007an hasi genuen; politikoki elkarrizketa baztertuta zegoenean eta polarizazioa oso altua zenean. Denbora ez da etorriko guk ez badugu behartzen.

Nola eragiten dizu biktimekin lan egiteak?

Bizi izandakoak sakonean eragiten dit. Ez naiz makina bat, mina ere barneratzen dut. Ezinbestekoa da, hala ere, nireganatutakoa gero laguntzeko baliatzea. Indigenek dioten bezala, bideak joan-etorrikoak dira.