1979ko azaroaren 14tik 1980ko maiatzaren 7ra artean motibazio politikoko bederatzi bortxaketa, bi hilketa eta hainbat eraso saio izan ziren Euskal Herrian; gehienak Errenteria (Gipuzkoa), Irun eta Donostia inguruan, eta bat Loiun (Bizkaia), bat Galdakaon eta bat Bermeon. Gertaera haien bilduma egin du Argituz-ek: Ulertzea, bizitzaren bila. Emakume gazteen bahiketa eta bortxaketa, 1979-1980. Nerea Barjola politologo eta ekintzaile feministak (Santurtzi, Bizkaia, 1980) egin du liburuaren hitzaurrea, eta eraso haiek «nozio politiko» baten barnean kokatu. Are, azaldu du trantsizio garaian emakumeak «eraldaketarako agenteak» izan zirela orokorrean, eta «aktibo politiko horri» eraso ziotela, sexu indarkeriaren bidez.
Ikusi gehiago
Emakume haiek 1979-1980 bitartean jasandako bahiketa, bortxaketa eta intimidazioei buruz solastatzeko, desagertze behartua terminoa darabilzu. Nola laguntzen du kontzeptu horrek erasoak testuinguru politiko batean kokatzen?
Desagertze behartua kontzeptua Microfísica sexista del poder (Boterearen mikrofisika sexista) liburuan artikulatu nuen, aukera ematen didalako erasoak politizatzeko, eta testuinguru politiko batean kokatzeko. Emakumeek jasan behar dituzten bahiketak, bortxaketak eta mehatxuak desagertze behartu gisa irudikatzeak modua ematen du neutraltasunik gabeko termino bat erabiltzeko, eta parametro zehatzago batzuen barnean kokatzen ditu krimen eta tortura sexuala. Hau da, leku eta sistema politiko gisa birdefinitzen du desagerpenaren espazioa.
Nondik dator termino hori?
Hain zuzen ere, pertsonen nahi gabeko desagertzearen definizioa hutsune bat betetzeko beharra zegoelako sortu zen, pertsonen desagertze behartuak identifikatu edo aitortu ahal izateko. Nazio Batuen Erakundeko Batzar Nagusiak 1993an jasotako definiziotik abiatuta, pentsatu nuen posible zela sexu indarkeriari lotutako krimenei aplikatzea, eta erregimen baten markoan eta aterkipean kokatzea. Erregimen horretan, emakumeak desagertzera behartzen dituzte talde antolatuek edo partikularrek, zeinek erregimen politiko baten izenean zuzenean nahiz zeharka jarduten duten. Emakumeen tortura sexuala, hilketa eta desagerpena ez da zorte txar kontua, ez da «batzuetan» gertatzen den gauza bat: gizarte sistemak egituratzen duen nozio politiko bat da.
Nozio politikoa zer aldetatik?
Bortxaketak eta bahiketak gertatu aurreko urteetan, mugimendu feministak izandako rolak aldaketen testuinguru politikoa ematen du, non emakumeek agentzia sozial, kultural eta politikoa zuten. Ildo horretatik, garrantzitsua da ulertzea orduko aldarrikapen feministek lortu zutela aldaketa bat gauzatzea indarkeria sexualen izendapenei zegokienez. Horregatik da hain garrantzitsua nabarmentzea mugimendu feministak nolako presentzia izan zuen trantsizio politikoaren eta erregimen aldaketaren garaian. Eta, ondorioz, ñabardura bat gehitu behar da garai hartan gertatutako bortxaketak eta behartutako desagerpenak ulertzeko orduan.
«Garrantzitsua da ulertzea orduko aldarrikapen feministek lortu zutela aldaketa bat gauzatzea indarkeria sexualen izendapenei zegokienez»
Aldaketarako agente gisa irudikatu dituzu trantsizio hari aurre egin zioten emakume haiek.
Garrantzitsua iruditzen zait argi uztea erailak izan edo erasoak jasan zituzten emakume haien gorputzak ez direla leziatzeko ohartarazpenak iragartzen diren tokia soilik, edo gizon batzuen lurralde markak soilik, beste gizon batzuen emakumeen gorputzaren gainean eginak, baizik eta emakume horiek, bere horretan, aldaketarako eta eraldaketarako agenteak ziren —eta dira—. Eta aktibo politiko horri eraso ziotena, sexu indarkeria erabilita. Ezin dugu jarraitu emakumeen gorputzaz hitz egiten «haiek haientzat» idatzitako mezuak dituzten gorputzak balira bezala, horrek esan nahi duelako ohore patriarkalaren paradigman jarraitzen dugula, eta, beraz, emakumeak agentzia politiko propiorik gabe irudikatzen ditugula, eta ez aldaketa politikorako borrokatu ziren eraldaketa sozialerako agente moduan.
Ildo horretatik, erran daiteke sexu indarkeria estatuen esku gelditzen dela, emakumeen eskubideak mugatzeko?
Garai hartako emakumeek aurre egin zioten egiturazko indarkeria matxista bati, eta bide garrantzitsuak ireki zituzten indarkeria sexualei eta matxistei buruz hausnartzeko eta birkontzeptualizatzeko. Artikulatu zen erantzun patriarkalaren helburua zera zen, beldurraren eta izu sexualaren bidez, disidentziaren eta borroka politiko sozial eta feministaren aldaketa guztiak desegitea. Eta, noski, sexu indarkeria emakumeen kontrako arma bat da, estatuen esku dagoena. Estatuari lotutako eskuin muturreko talde terroristek 1979 eta 1980 bitartean egin zituzten bortxaketetako batzuk, eta, ikuspegi feministatik, hainbat hausnarketa dakartza horrek.
«Garai hartako emakumeek aurre egin zioten egiturazko indarkeria matxista bati, eta bide garrantzitsuak ireki zituzten indarkeria sexualei eta matxistei buruz hausnartzeko eta birkontzeptualizatzeko»
Zein dira hausnarketa horiek?
Batetik, bortxatzeko ez dira gordetzen; hau da, agerian gelditzen da aurretik zegoen menderatze sistema patriarkal guztia. Eta, bestetik, sexu indarkeria arma politiko instituzionalizatu gisa darabilte, estatua eta erregimen politiko sexista seinalatuz. Orduko testuinguru politiko-feministak eguneroko errealitatea dokumentatzen zuen, non errepresiorako zituzten —eta dituzten— mekanismo batzuk ziren sexu indarkeria, mehatxuak eta arriskua, eta helburua rolen edozein aldaketa prebenitzea eta eragoztea zen, baita statu quo sexualari eustea ere.
Sexu eraso bat jasateko beldurrak zer-nolako ondorioak zituen emakume haien bizian?
Aldarrikapen feministek jokaleku politiko berri bat prestatu zuten emakumeentzat, eta gizartearentzat oro har; ondorioz, sexu indarkeria mezu erakusle indartsua zen borroka politikoa eta gizarte eraldaketa amaitzeko, beldurraren eta izu sexualaren bidez. Garai hartako emakumeentzat, ikaratuta bizitzea esan nahi zuen, eta, hala ere, kaleak hartu zituzten izu sexual handiko testuinguru batean.
«Sexu indarkeria mezu erakusle indartsua zen borroka politikoa eta gizarte eraldaketa amaitzeko, beldurraren eta izu sexualaren bidez»
Azaldu duzu sexualitateari buruzko gogoetak kontzientzia hartzea eragin zuela emakumeek jasaten zituzten mehatxu eta eraso sexualen inguruan. Zer hausnarketa planteatu zituzten?
Mugimendu feministaren borrokak sexu erasoak kontzeptualizatu zituen, horiek identifikatuz, izena jarriz eta argitara ateraz naturalizatutako eta ikusezin bihurtutako indarkeriak, nagusitasun patriarkalaren esparruan kokatuz eta ezarritako sexu ordenari aurre eginez. Zehazki, sexualitateari eta autonomia sexualari buruzko gogoetak zabaldu zuen bidea emakumeek pairatzen zituzten sexu eraso horien aurrean jartzeko; hau da, konturatu ziren ezin zutela desioaz, plazeraz eta askatasun sexualaz hitz egin, autonomia sexuala izateagatik aurre egin behar zieten indarkeriez hitz egin gabe. Hori garrantzitsua da, hain zuzen ere, beldur horren gainean, plazeraren eta arriskuaren arteko binomio horren gainean arautzen dutelako izu sexualaren politikek; beldurraren, mehatxuen eta erasoen bidez.
Emakume haiek trantsizio eta eraldaketa haren parte izan ziren heinean, gizarte gisa memoria feminista bat eraikitzearen garrantzia azpimarratu duzu. Ildo horretatik, egia epistemiologia feminista batetik produzitu beharra azpimarratu duzu. Nola egin daiteke hori?
Ezinbestekoa da epistemologia feminista egitea, gure memoria historikoaren lekukotasuna emateko, 1979tik 1980ra bitartean gertatutako bortxaketak eta bahiketak modu kolektiboan berresleitzeko. Inpunitateak eta ahanzturak egia ukatzen die biktimei, eta erreparaziorako eskubidea ere bai. Are gehiago, inpunitatea kolektiboa da, isiltasuna kolektiboa da, eta erreparazioak kolektiboa eta feminista izan behar du.
Indarkeria sexualak politikoki adierazi behar ditugu, eta isiltasuna hautsi, komunitatea eraldaketa leku moduan erabilita. Gainera, ezin dugu aldi hori aipatu, mugimendu feministak bahiketen eta bortxaketen aurreko urteetan izandako zeregin garrantzitsuaz hitz egin gabe, testuinguru politikoak ekartzen duelako funtsezko aldaketa. Memoria partekatuak modua ematen du egia epistemologia feministatik sortzeko, sexu indarkeriak izendatzeko erabiltzen ditugun kontzeptuak berriz definitzeko duen potentzialtasunetik abiatuta. Erreparazioak, berriz diot, kolektiboa eta feminista izan behar du.
