«Ekinetik ETAra pasatzea ez zen jauzia izan»

Eneko Irigarai (Donostia, 1936) da ETAren sorreran parte hartu zutenetako bat, sortzaile nagusiak dozena erdi bat urte gazteagoak izan arren. Hari buruzko liburu bat aurkeztuko dute aurki.

Nola hasi zinen euskal kontzientzia hartzen?

Etxean, eskolan, euskararen aurkako errepresioagatik… Eskola pribatu batean ibili nintzen, apaizen batean, eta ikasleok bagenuen gerra eta gerraostea sufritu zuten seniderik, eta horrela pizten da kontzientzia. Gure etxean, gainera, Pirenaica irratia eta nazioarteko besterik entzuten genuen, eta horrek ere eragiten zigun. Gero, Zaragozan nintzela ikasten, poliki-poliki mugimenduetan sartzen hasi nintzen.

Ekin taldean, hura sortu eta gerora sartu al zinen?

Bai, 1956an. Lau urte ziren sortu zutela, eta Zaragozako ikasle lagun batzuen bidez sartu nintzen, Donostiako hitzordu batean.

Zer zenekien Ekini buruz?

Txillardegi, Iñaki Larramendi eta beste donostiar batzuk Bilbon ari ziren ikasten, eta bizkaitar batzuekin batera sortu zuten Ekin. EGIn edota EGIrekin batera aritu ziren, baina, halako batean, Bizkaian iskanbila bat izan zen, Ajuriagerra EAJko arduradunaren eta Benito del Valleren artekoa. Hor eten zen harremana Bizkaian. Ez Gipuzkoan, Bizkaikoaren aldean desberdina baitzen EGI, ez hain Ajuriagerraren menpekoa. Guk ikusten genuen zerbait egin behar genuela gure ideiak defenditzeko eta aurrera eramateko. Guretzat, mugimendu bakarra edo erreferentzia EAJ zen; ez geneukan harremanik ANVrekin, baina ohartu ginen EAJren estrategiarekin herri honek ez zuela eta gazteok ez genuela etorkizun onik. Ez zen nahikoa erresistentzia. Gainera, askok ez genuen ondo ikusten Jaurlaritzak AEBekin zeukan hartu-emana; neu marxista nintzen 18 urterako.

Nola antolatzen zineten?

Batzarrak egiten genituen, eta jendea lotzen genuen. Txillardegik-eta baino esperientzia txikiagoa nuen, baina ez dakit zergatik, segituan hor aurrean ikusi nuen neure burua, Gipuzkoan. Hasiera haietan Bizkaian ere bazen Ekin.

Zer lantzen zenuten?

Batez ere, formazioa. Eta propaganda pixka bat ere bai.

Nolatan eman zenuten ETA sortzeko pausoa?

Azken batean, egiten ari ginenari izena aldatzea zen. Txillardegik asmatutako izena da ETA. Beraz, nik esango nuke Ekinetik ETAra pasatzea ez zela jauzia izan. Jende bera ginen Gipuzkoan, eta Bizkaian buruan zeudenak ere bai. Antzeko gauzak egiten genituen; berdintsu segitu genuen.

ETAren hasiera haietan zer zen lehentasuna zuentzat?

Identitatearekin zerikusia zeukana asko lantzen genuen: literatura, antzerkia, irratia, bertsolaritza… Neu alor horretaz arduratu nintzen urte askoan. Nire helburua zen diktadurak zeuzkan zulotxo batzuk baliatzea jarduera kultural ugari garatzeko. 1958tik 1961era artean, jarduera handia izan genuen alde horretatik. Esaterako, antzerki kontenporaneoa egin genuen, irrati emisioak, herrietan bertsolaritza zabaldu… Gipuzkoan, EAJko jendeak ez zuen begirada esklusibistarik; Bizkaian, bai. Gipuzkoan gauzak eskatzera joaten ginenean, harrera ona egin eta konfiantza ematen ziguten. Esaten ziguten gazteok zerbait berria egiten bagenuen haiek pozik egongo zirela. Informazioarena zen ETAren beste alor garrantzitsu bat, eta, Patxi Iturriozekin, Gipuzkoan batean eta bestean ibili nintzen militanteak lortzen. Propaganda ere bazen, eta bazuen arduraduna, baina denok hartzen genuen parte. Ekintza zuzena ere sortu genuen.

1961ean, ETAk eraso saioa egin zuen tren baten aurka. Jauzia?

Garrantzitsua izan zen, baina baita ETAko militanteen aurkako lehen erorialdi garrantzitsua gertatu zelako ere. Erakundea oso gaizki egon zen momentu hartan, operazioaren ondorioz. Neu ez ninduten atxilotu; sekula ez ninduten atzeman. Nobela bat idazten ahal dut…

1962an eskuratu zituen ETAk aurreneko armak.

Neuk ez nuen bizi izan hori, eta oso gutxi nekien horretaz. Izan ere, 1961eko abuztuan egin nuen ihes Donostiatik, Iparraldera, trenaren aurkako saioaren ostean. Jende guztia erortzen ari zen, eta joatea erabaki nuen. Hasieran, Ximun Haran zenaren etxean egon nintzen. Lehendik banuen harremana harekin, ETAn Enbata-rekin nik nituelako hartu-emanak.

ETAren buru nork egiten zuen?

Hasiera garaitik bi aipatzekotan, Benito del Vallek eta Txillardegik. Hala ere, klandestinitatean zaila da bata besteak baino gehiago agertzea buru modura. Egon ohi da adostasun tazitu bat horretan.

1960ko hamarkadaren erdialdean, ildoak azaldu ziren ETAn: klase borroka, ardatz nazionala…

Marxismoaren gaitz bat da zatiketa. Sozialismoa zatiketa da, komunismoa zatiketa da. Eta ETAn ere egon zen zatiketarik. Ni marxista izan arren, beti izan naiz tolerantea beste iritziekin. Eraginkortasunagatik, ez nuen parte hartze biszeral bat izan ETAko zatiketetan. Klandestinitatearen ondorioz, oztopo asko zeuden eztabaidak behar bezala egiteko; ez zen erraza batzarrak egitea. Ni beti efizientziaren alde nengoen; Euskadiren alde zerbait egin behar zenean, borroka egin behar bazen, hor nengoen, prest.

1968an ekin zion ETAk jarduera armatuari. Inoiz aurreikusi al zuen armak hartuko zituela?

Barru mailan egin ziren testu batzuk ETAren intsurrekzioaz-eta, eta pentsatu zen inoiz armak hartuko zirela, baina hasieran maila teorikoan zegoen kontua. Armak presio modura erabiltzea pentsatzen zen. Nire aburuz, ez zen uste armen bidez boterea lortuko genuenik. Hortaz, politika mugitzeko presio gisa ikusten zen jarduera armatua. 1968an, ni Aljerian nengoen, 1965etik. Urtebete lehenago, Frantziak Julen Madariaga eta biok kanporatu egin gintuen errepublikatik. Bruselara joan ginen, eta, lagun troskista batzuek proposatuta, Aljeriara joan nintzen.

Ikusten al zenuen Francoren heriotzarekin egoera berri bat has zitekeela Euskal Herrian?

Franco hil ostean, Aljeriatik Ipar Euskal Herrira etorri nintzen, Doninabe Lohizunera. 1977an Espainiako Estatuan amnistia eman zenean, iruditu zitzaidan hura une interesgarria zela politika egiteko. Ni Perturrekin-eta batera EIA sortzeko pausoak ematen nenbilen; orduan ja adar horretakoa nintzen. Alderdi komunista-marxista sortzeko ideia genuen.

ETA amaitzera doala dirudi. Kasik 60 urte dira sortu zela. Zer esan daiteke haren ibilbideaz?

Oso mugimendu garrantzitsua izan da ETA Euskadirako, baita Espainiarako ere, dudarik gabe. Orain inork ez du esaten honelakorik, baina diktadura garaian Espainian denak hurbildu ziren guregana: Felipe Gonzalez, komunistak… Batzuetan, laguntza eske. Alde horretatik, balio izan zuen ETAk. Bestalde, Txillardegik eta beste batzuok asko egin genuen euskara batuaren alde; 1964an, biltzar garrantzitsu bat izan zen Baionan. Politikoki ere izan du eragina ETAk, eta pertsona esanguratsu batzuk eman ditu. Adibidez, PSEko kiderik onenak EEkoak ziren; ETAtik zetozenak, azken batean. HBn ere, militante asko ETAtik zetozen.

ETApm 1982an bukatu zen. Ondoren, nola ikusi zenuen ETAren bilakaera?

Estrategia gisa, ez zitzaidan ongi iruditu ETAm-k aurrera segitzea. Estrategia militar bati jarraitzeko, herri osoa zurekin izan behar duzu; hori da borroka jardueraren abc-a. Herriaren kontra ezin da estrategia militarrik garatu. Bestalde, euskal gizartearen konposizioa aldatuz joan da, eta nik uste dut ETAk sekula ez duela egin gizartearen azterketa sakon bat. Gaurko gazteek zer pentsatzen dute ETAri buruz edo diktadurari buruz? Militante berdinekin jarraitzen dugu.

Ziklo berri bat hasiko da...

Beste estrategia batekin segitu behar dugu, baina ondo pentsatuta, inprobisaziorik gabe. Pentsatu behar da zein diren lehentasunak, eta nola irabazi; nola lortu boterea, azken finean. Botererik gabe, ezin dugu ezer egin.