«Demokraziaren berezko ezaugarria da gatazkak edukitzea»

Ludger Mees historialari eta EHUko irakasleak (Essen, Alemania, 1957) The Basque Contention: Ethnicity, Politics, Violence (Euskal gatazka: etnizitatea, politika, indarkeria) izeneko liburua argitaratu zuen 2020an. Ingelesez aritzen diren irakurleei euskal auziaren nondik norakoak azaltzeko saiakera zen hura. Ongi saldu da, bigarren edizioa prestatzen ari dira orain, eta, arrakasta horrek akuilatuta, gaztelaniazko bertsioa apailatu du berriki, El contencioso vasco (Euskal gatazka), gaurkoturik eta espainierazko irakurleentzat moldaturik.

Ingelesezko bertsioaren arrakastak esan nahi du euskal auziak interesa pizten duela Euskal Herritik kanpo ere?

Lehen, tamalez, interesa oso lotuta zegoen ETAren jarduerarekin, hori zelako hedabideetan ateratzen zena. Horren arrastoa oraindik badago, noski, baina uste dut beste interes mota bat ere sortzen ari dela: badago jende bat, nolabaiteko kultur maila batekin, hona oporretan etortzen dena, eta turismoa baino zerbait gehiago egin nahi du eta hemen zer gertatzen den jakin nahi du.

«Gatazka» aipatzen duzu liburuaren izenburuan. Badakizu egile batzuen arabera Euskal Herrian ez dagoela gatazka politikorik.

Hori izan da liburuaren abiapunturik garrantzitsuenetako bat, eta horretarako erabili dut zientzia politikoen arloan AEBetako egile batzuek 1970eko hamarkadatik aurrera landutako kontzeptua, contentious politics [gatazkaren edo desadostasunaren politikak]. Batez ere, kontu bat egiten zitzaidan interesgarri: haien arabera, horrelako contention edo gatazka batean bortizkeria egon daiteke, baina bortizkeria horrek denboran irauten badu eta arazo bilakatzen bada, izaten da badagoelako nolabaiteko mugimendu sozial bat, hori legitimatzen duena edo horri babesa ematen diona.

Ñabardura hori interesgarria da, nik ere pentsatzen dudalako hemen contencioso edo gatazka bat egon dela ETA jaio baino askoz lehenagotik. Eta gatazka hura agertu zenean ere, bazuen atzetik prehistoria bat, eta prehistoria hori ezagutu gabe nekez esplika daiteke hemengo egoera.

Gatazka noiz agertzen da?

Nazionalismo politikoa agertzen denean, lehenago ere, euskaldunek bazuten nolabaiteko berezitasunaren kontzientzia bat, baina hori bateragarria zen Espainiako identitatearekin. Hori aldatu zen Sabino Aranak euskal nazionalismoa sortu zuenean. Hortik aurrera, gizartearen sektore batentzat identitateak ez ziren bateragarriak: bata edo bestea aukeratu behar zen. Eta hor sortzen da gatazka, termino politikoetan.

Testuinguru horretan ulertu behar da ETAren sorrera?

Une historiko jakin batean azaldu zen horren adierazpen biolentoa. Nire tesia da hori ez dela ezinbestean gatazkaren ondorioa, nire ustez gatazkak hiru dimentsio dituelako, lotuta daudenak baina ez direnak halabeharrez bata bestearen ondorio: bat da kanpoari begirakoa, hots, nolako lotura politiko-administratiboa nahi dugun Espainiarekin; beste dimentsio bat da barrura begirakoa: euskal gizarte modernoa oso plurala da, elkarrekin bizi diren identitate askotarikoak biltzen ditu barnean, eta horien artean negoziatu behar da une historiko bakoitzean zein den onarpen handien duen eredua; eta, azkenik, hirugarren dimentsioa da bortizkeriarena, lotura daukana besteekin baina halabeharrezko ondorio bat bezala ulertu behar ez dena; izan ere, antzeko beste kasu batzuk ezagutzen ditugu, bortizkeriazko adierazpenik izan ez dutenak.

ETA desagerturik, egoera hobea da gatazkari irtenbide bat emateko?

Zalantzarik ez dago orain beste giro batean gaudela, eta modu lasaiago batean hitz egiteko aukera daukagula. ETAk hiltzen zuenean jende askok mehatxua sentitzen zuen, eta nik ulertzen dut zaila zela horren pean konponbide batzuen bila modu hotzean abiatzea. Askoz hobeto gaude; horretaz ez dago zalantzarik. Baina beste kontu batzuk ere hartu behar dira aintzat.

Adibidez?

Hau gatazka bat da, eta demokraziaren berezko ezaugarria da gatazkak edukitzea. Batzuk larriagoak dira, beste batzuk txikiagoak, baina ez dago gatazkarik ez duen demokraziarik. Seguru asko, onartu beharko genuke ez dagoela erabateko konponbiderik, ez dagoela puntu bat non, hortik aurrera, esan dezakegun gatazka bukatu dela. Ezta estatu independente batekin ere; seguru asko, estatu independente batean hemen bizi den jende asko ez litzateke ados egongo eta beste gatazka mota bat sortuko litzateke. Konponbidea beti izango da behin-behineko kontu bat, demokrazia batek ez duelako bilatzen behin betiko konponbide bat, unean-unean kontsentsurik handiena bildu edo egokiena dirudien aterabidea baizik. Horrelako zerbait lortzeko abagune hobean gaude aurreko egoeran baino.

Baina hori lortzeko bidean arrisku batzuk aipatzen dituzu liburuan.

Hala da. Oso kezkatuta nago Espainian gertatzen ari den espainiar nazionalismoaren gorakadarekin. Nazionalismo hori ezagutu dugu, eta norbaitek pentsa lezake lurperaturik zegoela, baina berpizten ari da, eta ez bakarrik Voxen inguruan. Niretzat, kezkagarriena da horrekin lortu dutela jendea mobilizatzea eta botoak irabaztea. Ezkerrak ez du aurkitu horren kontrako botikarik, ez bada «ni zu baino espainolagoa naiz» esatea. Mundu globalizatu osoan gertatzen ari den fenomenoa da [Donald] Trumpekin eta Ekialdeko Europan ikusi dugun bezala. Horren kontrako estrategia eraginkorrik lortzen ez bada, gure gatazkaren inguruko edozein konponbide zaildu egiten da erabat.

Hemen eragile batzuk, ezker abertzalea esaterako, ari dira planteamendu maximalistak albo batera uzten eta bide pragmatikoagoak jorratzen. Hori txalogarria da, baina arriskua da alde batean erradikalizatze bat gertatzen bada, beste aldean ere ez ote den berdin gertatuko.

Zer deritzozu EAJren jarrerari?

Guk aspaldi asmatu genuen penduluaren kontzeptu hori, eta berriro ere antzeko zerbait ikusten ari gara. Juan Jose Ibarretxe EAJren benetako liderra bilakatu zenean, hori sekulako porrot batekin amaitu zen. Historikoki, EAJren buruzagiek beti izan dute oso usaimen politiko zorrotza, eta orduan ere konturatu ziren herritarrek ez zutela horrelako planteamendurik nahi, lasaitasuna eta eguneroko bizimoduan hobekuntzak lortzea nahiago zutela. Iñigo Urkulluk bultzatuta eta Andoni Ortuzarrek lagunduta, EAJk sekulako bira egin zuen, eta ez da aditua izan behar ikusteko nolako emaitzak izan dituen bira horrek: gaur egun, EAJk bere historia osoan baino botere politiko handiagoa dauka. Horren aurrean, ez dut uste estrategia aldatzeko premiarik dutenik.