Bolumena igo, ertzetan ere entzun dadin

Aspaldikoa da kezka: inguru erdaldunetan bizi diren gazte askok eskola dute euskararekiko harreman bakar, ez dute hortik kanpoko esparru abegikorrik topatzen euskaraz aritzeko, hizkuntza zama edo zigor gisa bizi dute disfrutatzeko aukera izan beharrean, eta horrek, ezinbestean, euskararen eta euskal kulturaren transmisioan etendura dakar. Aspaldikoa da kezka, eta aspaldikoak horren inguruan gogoeta egiteko eta irtenbideak topatzeko saialdiak, baina azken bolada honetan ugaltzen ari direla dirudi. Barakaldon (Bizkaia) egindako jardunaldia horren adibidea da. Ahize-AEK-k antolatuta eta Igo bolumena! izenburupean hainbat aditu, irakasle, euskara teknikari eta abarrek auziaz hausnartu dute, bai eta aterabideak proposatu ere.

Eduardo Apodaka eta Irati Agirreazkuenaga Euskal Herriko Unibertsitateko irakasleek jarri dute marko teorikoa, Mundua, ertzak eta gazteak izeneko hitzaldian. Esan dutenez, gazte izatea eta belaunaldiak ez dira adin kontua soilik: «gizarte egiturak» ere badira. Gaur egungo gizartean, gazteek «leku periferikoa» hartzen dute: batetik, demografikoki gazteak beste garai batzuetan baino gutxiago direlako, eta gizartean pisu gutxiago dutelako. Badago beste arrazoi bat: «Gure gizartean, gabeziak definitzen du gazteria. Gaztea, berez, heldu ez dena da, oraindik prestakuntza guztiz amaitu ez duena, lanik ez duena, etxe propiorik ez duena».

Hala ere, irakasleek nabarmendu nahi izan dute periferia izatea berez ez dela arazo, eta askotan «soluzioa» ere izan daitekeela: «Euskaren erdigunetik kanpoko periferian ere erreferentziak daude. Bertako gazteek gauzak egiten dituzte; egiten duten horri ikusgarritasuna eman behar zaio, bolumena igo behar zaio».

Iratxe Retolaza literatura irakasle eta kultur hezitzaileak aletu ditu euskal kulturaren transmisioak hezkuntzan topatzen dituen zailtasunak. Esan duenez, egoera orokorrak ere ez du laguntzen: Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan euskarak babes instituzionala izateak «berdintasun egoera baten imajinarioa» sortu du, ezkutatuz tokian tokiko egoera soziolinguistikoak askotarikoak direla, eta ez dira landu euskal kultura ikusgarri egiteko bideak hedabideetan, esparru publikoan eta abarretan.

Horrek badu eragina hezkuntzan ere: «Askotan, eskoletan euskal kultura Euskara eta Literatura moduko ikasgaietan baino ez da lantzen, dena blaitzen duen zerbait izan beharrean». Maiz, euskal literatura edo euskal kulturaren beste adierazpide batzuk «euskara maila hobetzeko» baino ez dira lantzen, eta ez berez duten balioagatik, eta ez dago «material didaktiko eta baliabide adostu» nahikorik.

Baina «indarguneak» ere aipatu ditu Retolazak: adibidez, Mondragon Unibertsitateko Huhezi Humanitate eta Hezkuntza Zientzien Fakultateak antolatzen duen graduondokoa, Galtzagorri elkarteak egiten duen lana, edo hezkuntza arautuaren esparrutik kanpo elkarte ugarik antolatzen dituzten ekinbideak: irakurle klubak, euskal musika ezagutarazteko proposamenak eta abar.

Aholku bat ere eman du Retolazak gaia landu nahi duten irakasleentzat: «Identifikaziotik abiatu behar da, eta ikasleek inguruan dituzten erreferentzia hurbiletatik beste esparru batzuetara joan».

Egoera asko, kezka bera

Euskal Herriko hiru esparru administratiboetan egoerak ez dira berdinak, eta horien nondik norakoak azaldu dituzte Joseba Ibarretxe Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako Berritzegune Nagusiko kideak, Ihintza Ostolaza Baionako Bernat Etxepare lizeokoak eta Nafarroako Hezkuntza Saileko teknikari Alberto Barandiaranek. Denak bat etorri dira: egoerak askotarikoak izanik ere, erabilera da kezka nagusia.

«Lan handia egin da ikasleak euskalduntzeko», esan du Ibarretxek, «baina erabileraren aldetik sentsazioa da ez goazela aurrera, eta azken urteetan kezkatzeko moduko zantzu batzuk ere agertu dira». Bat etorri da Barandiaran, eta hiru faktore aipatu ditu: transmisioaren etena, inguruaren eragina eta ikasleen interesa. «Lehenengo biak ez daude gure esku, baina hirugarrenean eragin dezakegu, eta ikasleen interesekoak diren esparruen bitartez haien motibazioa landu».

Ostolazak gogora ekarri du Ipar Euskal Herrian ezagutzan ere gabezia handiak daudela, eta hamar gaztetik bik baino ez dakitela euskaraz: «Hori ez daaski hizkuntza bat atxikitzeko». Hala ere, mezu positiboa eman nahi izan du: «Nik beti entzun dut euskara hilzorian dagoela, baina nire garaian bost ikasle baino ez ginen ikasgelan, eta aurrera egin dugu. Ikusi dugu nehork sinesten ez zuen utopia hori posible zela».

Ezin gazteez jardun gazteei ahotsa eman barik, eta zenbait gazte sortzailek ere parte hartu dute jardunaldian: Lizar Begoña idazle eta artistak eta Sara Nieto aktoreak, Iker Aginaga kazetari eta musikari barakaldarrak gidatuta. Euskararen periferian aritzen diren sortzaileak dira hirurak, eta horrek dakarrenaz jardun dute: «Euskarazko abestiak egiten hasi nintzenean, sekulako lotsa ematen zidan», esan du Nietok: «akatsak egitearen beldur nintzen». Antzeko bizipenak izan ditu Begoñak: «Periferiatik aritzean, batzuetan bakardade sentsazio bat dago. Oso optimista izan behar duzu pentsatzeko idazten duzuna norbaiti iritsiko zaiola».