BIDEGILE KONPLIZEAK

Keinuen erritmoan gurutzatzen dituzte oroitzapenak. Begiraden erritmoan irudiak. Hitzen abailan izenak eta datuak. Galdezka ari dena jartzen dute erantzuten hura konturatzerako, eta goxotik adina dute zorrotzetik. Galdera egin dute biek, konplize, solasaldiaren iraupenaz. Muga jartzeko horrela euren jarioari. Ez dute agindutakorik bete Marik eta Elik —hala deitzen diote elkarri—. Esandako guztia ez da hemen sartu. Baina ez da alferrik galduko.

Haurtzaroa

Zazpi haur etxean. Mari Karmen zaharrena, Elixabete laugarrena. Ormaiztegi (Gipuzkoa). Goierri. Letag etxeko enpresa (Lasa eta Garmendia). Zer oroitzapen?

ELIXABETE GARMENDIA:Umetako gure Ormaiztegi haren aire bat hartu nion Michael Hanekeren Das Weisse Band filmari (Zinta zuria). Zuk ere ikusi zenuen?

MARI KARMEN GARMENDIA:Ez dut ikusi, baina esan zenidan, bai.

ELI: Distantziak distantzia, e? Hura XIX. mendea da, Austria da... Aire bat, usain bat... eta ondorio bat: gu ere eskolaren eta elizaren menpe bizi ginen. Dena zen bekatua, dena zen estutasuna, dena ilunpea eta dena beldurra. Hori zen bizi genuenaren oinarri erabatekoa. Baina horri, zorionez, ihes egiten zitzaion. Daukadan sentsazioa da orduan pentsatzen genuela gerra urruti zegoela jada, baina oso gertu zegoen oraindik.

MARI: Oso gertu. Ni 1947an jaio nintzen, eta gerra 1939an amaitu zen. Gurasoak 1946an ezkondu ziren. Gerra bukatu eta gutxira.

ELI: Orain dakiguna da gerra haren presentzia ere hor zegoela.

MARI: Beldurrarena eta estutasunarena egia da. Baina behin Toti Martinez de Lezeari irakurri nion gerra osteko isiltasunari buruz egiten zuen gogoeta bat, eta egia da gu orduan ez ginela jabetzen gerra haren zama zenbaterainokoa zen. Gerora, tesia egiterakoan eta, horrenbeste gauza irakurri eta deskubritu nituen, eta ondorioa izan zen halako zulo beltz bat egon dela gure memorian. Eta ez gure aita-amek edo aitona-amonek hala nahi zutelako, baizik eta giroa hain gogorra zenez... Halako hura kartzelan sartu zutela. Beste hura hil. Alejandro okindegikoa etorri zenean akordatzen zara, Eli? Misterio bat zen. Gudaria zen, baina ez genekien. Kartzelan izan zutela bai, baina ez genekien zergatik.

Baina ez zen garai hartarako oso ohikoa zuen etxea.

ELI: Aita [Inazio Garmendia] eta ama [Karmen Lasa] El Día-ko korrespontsalak izandakoak ziren. Pizkunde garaian oso aktiboak. Gazte konprometituak. Aitak bazuen harremana Aitzolekin. Eta etxean politika ez zen sekula tabua izan. Eta hitz egiten zen politikaz, beste etxe gehienetan ez bezala. Aberri Egunean, gure amak tokadiskosa topera jartzen zuen Labeguerieren abestiekin. Politikarekiko, gizartearekiko eta kulturarekiko interesa zuten. Zortedun izan ginen horretan.

MARI: Gure amak lan egiten zuen arratsaldeetan, etxeko bulegoan. Eta 10 urterekin hasitakoa zen bere aitaren enpresan.

ELI: Amak lan egite hori oso garrantzitsua izan zen guretzat. Guk jada ez genion geure buruari galdetzen lanik egin behar ote genuen ala ez. Ez genuen hori zalantzan jartzen. Guretzat naturala zen lana egitea, eta horrek autonomia handia eman zigun. Eskertu egiten da eredu hori. Tailerrean egiten genuen lan, batik bat, uda garaian. Bulegoetan. Oso gazterik ikasi genuen zer zen lantoki bat. Eta zer zen familiako enpresa bat, bere alde on eta txarrekin.

Mari Karmenek Frantziara egindako bidaia bat duzue gogoan.

MARI: Aitak pentsatu zuen bulegorako behar zuela norbait frantsesez zekiena. Orduko hizkuntza negozioetarako-eta frantsesa zen, eta auzoko batzuekin harremanetan-eta jarri, eta egin zuten bidea gu Frantziara joateko. Hiru neska joan ginen Okzitaniako Tolosa ondoko herri txiki batera. Udako hilabete bat pasatzera joan ginen, eta urtebete egin genuen.

ELI: Esango dizut nik, guk akulturazio bat izan genuela zure bidaia horren bidez. Janztekoak, jatekoak, bioleta perfumea, arropa zintzilikatzeko plastikozko gantxoak, bordatzeko eskutrapuak...

MARI: Eta hango gauza harrigarriez hitz egiten nizuen: emakumezkoak prakekin ibiltzen zirela, erre egiten zutela, izan zitezkeela txofer, telebista ikusi nuela (Balduino eta Fabiolaren ezkontza)... Eta Aljeriako gerra!

ELI: Hori da! Aljeriako gerra. Horri buruzkoak ditut nik gogoan.

MARI: Ikaskide askok bizi izan zutelako hura oso gertutik. Guztiek zuten han hildako senideren bat.

Eskemaren bat edo beste apurtu zizun bidaia hark, Mari Karmen.

MARI: Nik gizarte laguntzaile izatea zer zen han ikasi nuen. Gure ikaskide ia denak, gu izan ezik, familia desegituratuetatik zetozen. Gero konturatu nintzen ni horretaz. Ordurako han dibortzioa legezkoa zen; bazeuden etxetik alde egindako gurasoen umeak, guraso alkoholikoak zituztenak... Mojek hori guztia kudeatzen zuten ordurako. Eta nik Tati Maria dut gogoan. Emakumezko frantziar estilodun bat, oso dotorea. Eta ni handik bueltatu nintzen pentsatuz gizarte-laguntzaile karrera egin behar nuela. Baina, azkenean, magisteritza egin eta unibertsitatera joan nintzen gero. Garbi daukat Frantziako egonaldi hura giltzarria izan zela nire ibilbidean: 13 urterekin joan nintzen, eta esaten dut 21 banitu bezala bueltatu nintzela. Asko saiatu nintzen. Kontziente nintzen gurasoak egiten ari ziren sakrifizioaz nik han frantsesa ikasteko, eta banituela beste bost anai-arreba atzetik—artean seigarrena jaiotzeko zegoen—. Ezin nuela denbora alferrik galdu. Merezi izan zuen. Gizartearen sekularizazioa —orduan ez nekien hitz horiek esaten ere— ikaragarria zen han, Verfeilen —horrela izena du herriak—, Ormaiztegirekin konparatuta. Bi herrien arteko aldea 40 bat urtekoa zen orduan.

Kazetaritza

Gizarte laguntzaile izateko ideiarekin bueltatu zen Mari Karmen, baina Elixabetek txikitatik zuen garbi kazetaria izan nahi zuela.

ELI: Umetatik. Gure etxeko miradorean jartzen nintzen lurrean La Voz de España irekita. Eta hango albisteekin irratsaioak asmatzen nituen. Radio Nacional eta Segura Irratia ziren ereduak. Albisteak egiten nituen, Radio Nacionalen erara. Eta, gero, discos dedicados jartzen nituen, Segura Irratiaren erara. Eskelak ere ematen nituen!

MARI: Miradore hori sukaldeari erantsita zegoen, eta gure bizitzan garrantzi handia izan du. Elixabetek han zeukan bere estudioa.

ELI: Han konturatu nintzen kazetaritza egiten ari nintzela eta kazetaria izan nahi nuela.

MARI: Baina bolada batez esaten zenuen bi gauza nahi zenituela: kazetaritza eta denda bat jarri.

ELI: Bai? Aldi berean?

MARI: Bai, arropa denda bat. Diseinatzaile izan nahi zenuela.

ELI: Ez, diseinatzaile ez, nik esaten nuen boutique bat nahi nuela jarri. Eta zuek barre egiten zenidaten. Ez ninduzuen batere animatu. Eta aitak ere adarra jo zidan kazetaria izan nahi nuela esan nionean.«Kiosko bat jarri beharko dizugu orduan», esaten zuen, barrez.

MARI: Egia dena da gure etxean La Voz de España irakurtzen zela, eta amonarenean El Diario Vasco. Eta euskaraz Zeruko Argia. Azken horren harpidetzak nik kobratzen nituen Ormaiztegin, amonarenean zegoelako ordezkaritza.

ELI: Bartzelonan eta Madrilen ere bazegoen kazetaritza ikasteko aukera, baina nik ez nuen horietara joan nahi, eta eskerrak Iruñean hartu ninduten. Idatzizko probak egiten zituzten, eta elkarrizketa bat ere bai. Elkarrizketa Francisco Gomez Anton irakasleak egin zidan. Galderetako bat zen: «Zergatik nahi duzu kazetaritzan sartu?». Eta nik erantzun: «Euskarazko kazetaritza garatzeko». Hark: «Ai, Elixabete gajoa, ken ezazu hori burutik, horrek ez dauka etorkizunik». Ni lasai ederrean gelditu nintzen nirea esanda, eta hark, zorionez, ez zuen asmatu. Duela urte pare bat hil zen, Mexikon. Oso irakasle ona zen.

'Zeruko Argia'

Bada leku bat bion ibilbidean mugarria dena: Zeruko Argia. Aitzindari talde hartan lehen emakumea izan zen Mari Karmen, eta aldizkari hartako lehen emakumezko zuzendaria Elixabete.

MARI: Magisteritza amaitu eta andereñoen erresidentziara etorri nintzen ni, 1964ko urriaren 7an. Erresidentzia hura bultzatu zuten Karlos Santamariak, Zilbeti farmazialariak, Jose Maria Lasartek, Jose Miguel Zumalabek —Joxemiren aitak—... garai hartako gizon ikasienek. Etortzen naiz erresidentziara, eta egiten dut topo Nekane Auzmendirekin, Feli Etxeberriarekin, Amaia Lasarekin... Nahi nuen zerbait egin gizartea aldatzeko, eta banituen ideiak. Pentsatu nuen Zeruko Argia-n idazten hastea, posible zela, eta neroni joan nintzen kaputxinoetara esatera han idaztea gustatuko litzaidakeela. Aita Agustin Ezeiza zegoen zuzendari, eta esan zidan baietz, izango nuela nire txokoa. Lotsa ematen zidan, ordea, nire izenarekin idazteak, eta Nekane Auzmendirekin batera ezizen bat asmatu genuen: Miren Orreaga. Idazteko makinan idatzi nuen, aitak oparitutako Valentine gorri batean. Zuri ere oparitu zizun bat, Eli.

ELI: Bai, niri ere Valentine gorri bat. Oraindik hemen daukat.

MARI: Eta joan naiz kaputxinoetara nire testuarekin eta nire sinadurarekin, eta hara non agertzen den Zeruko Argia-n Miren Olarreaga sinadurarekin nire testua. Aita Agustinek egindako akatsa izan zen, baina izen harekin gelditu nintzen handik aurrera. Han aurkeztu zidan fraideak Rikardo Arregi. Ordurako bere kronikak idazten zituen ekonomiari buruz, politikari buruz... eta giro eta garai hartan sartu ziren Ramon Saizarbitoria, Xabier Lete, Jose Manuel Toledo, Iñaki Beobide... eta ni.

Neska bakarra.

MARI: Eta badut pasadizo bat horrekin lotuta. Mutilek antolatu zuten hasiera hartan bilera garrantzitsu bat. Nik joan egin nahi nuen, eta amari abisatu nion ez nuela iluntze hartako trena hartuko, hurrengo eguneko goizean goizekoa baizik. Asko haserretu zen ama. Mendi bat arropa zeukala plantxatzeko, ni mutil haiekin... Baina bilerara joan nahi nuen nik. Eta joan egin nintzen. Eta iritsi nintzen. Urbieta kaleko taberna hartara. Eta sarreran, Ramon Saizarbitoria. Traje azulmarino bat, txalekoa, bere aitaren edo aitonaren ordularia katearekin lotuta eta zintzilik—Luis Bandresek eta berak erabiltzen zuten horrela—, mokasin granateak, galtzerdi beltzak. Garai hartarako, lo más. Beste inor ez zen horrela janzten. Begiratu zidan han gotik. Mutil ederra zen. Eta esan zidan, gazteleraz: «Zu hona ligatzera zatoz». Jango nuen bizi-bizirik. Amaren hurrengo eguneko kopeta beltza, mahaikada arropa plantxatzeko, meza nagusira joan behar Korpus eguna zelako, prozesioa, nire ahalegina... eta hori entzun nuenean... Nik nahi nuena zen mundua aldatu.

Aitzindari han ere.

MARI: Hori tokatu zaigu. Agian niri Eliri baino gehiago, baina leku askotan emakumezko bakarra izatea. Jaurlaritzan ere bai. Iritsi nintzenean, lehen emakumea nintzen maila horretara iristen: Hizkuntza Politikarako idazkari. Eta han ere tokatu zitzaidan entzutea. Karguan nire aurretik Joseba Arregi egon zen, eta ondoren Pako Garmendia. Kataluniara joan nintzen hango hizkuntz politikarako idazkari Aina Mollekin egotera, eta, bueltan etorri nintzenean, nire gastutxoak jarri nituen ordenan, nik aurreratu bainuen dirua, pasatu nituen, eta gastuen orrian azaldu zen mezua: «Quién es esta secretaria que viaja por su cuenta y además se permite invitar [Nor da idazkari hau bere kabuz bidaia egin eta, gainera, jendea gonbidatzen duena]». Eta zer izango, eta paella batera gonbidatu nuelako Moll, Barcelonetan. 1992a baino lehenagoko Barcelonetan. Alegia, zulo bat. Nik beti oso garbi izan dut emakumezko jaio nintzen pertsona bat naizela.

Eta nola iritsi zinen zu Zeruko Argia-ra, Elixabete?

ELI: Mari Karmenen garai harteko bizipen asko diferituan bizitzen genituen guk. Alegia, honek aste guztian egiten zuena asteburuan jakiten genuen bere bidez. Nik daukadan sentipena da ahizpak bizitako hori guztia oso erakargarria egiten zitzaidala. Zeruko Argia-ko bizipenak, Rikardo Arregiren heriotza eta hileta hura elkarrekin, Aberri Egun bat andereñoen erresidentzian elkarrekin... Eta Zeruko Argia-ra ere ahizparen bidez iritsi nintzen. Mikel Atxagarekin bera jarri zen harremanetan, eta nire lehen lanak han argitaratu nituen. 1975-76an, inprentako probak zuzentzen aritu nintzen urte osoan, eta ondoren eman zidaten aukera sartzeko, karrera amaitu eta berehala. Zuzendari postura, berriz, 1978an iritsi nintzen. 1976a euskal prentsaren urtea izan zen. 1977an, Deia eta Egin sortu ziren, eta Zeruko Argia hustu egin zen. Gelditu ginenok, ordea, konbentzimendu osoz, erabaki genuen merezi zuela euskara hutsezko medio bati eustea. Nik oso garbi neukan hori. Ez genekien zer gertatuko zen elebidun izango omen ziren egunkari horiekin, baina guk garbi geneukan eutsi nahi geniola geureari.

Erabat aldatu zenuten.

ELI: Gurekin Zeruko Argia amildegira joan zen. Egon zen gure kontrako kanpaina bat harpidedun tradizionalen partetik —EAJ ingurukoak—, guk gero eta gehiago aldizkari borroka samarra egin genuelako. Pilar Iparragirre, Lourdes Auzmendi... emakume asko geunden taldean, eta Alde Zaharreko lagunek halaxe definitu gintuzten: Las del Zeruko.

MARI: Bai? Hori ez nekien.

ELI: Eta egiten genuen aldizkariari buruzko definizio polit bat badauka idatzita Joxean Elosegik. Hark zioen euskaltzale askoren refugium peccatorum bihurtu zela garai hartan Zeruko Argia. Nik uste dut aldaketa hori oso ona izan zela. Eta Elosegi ari dela, batik bat, garai hartan Ramon Saizarbitoriak eta Koldo Izagirrek idazten zuten Baietz astea gaizki bukatu izeneko sekzioarengatik. Literaturaren eta kazetaritzaren arteko nahasketa bat. Ez oso ortodoxoa garai hartako aldizkari batentzat. Orain orduan idatzitakoak hartuta, horiek eta Joseba Sarrionandia batek-eta idatzi zituenak, pentsatzen dut ari ginela garai hartako errealitatearen berri ematen. Ez dut damurik, nahiz eta handik agortuta irten nintzen. Sekula ez bezala.

MARI: Erasanda zeunden. Zenbat hitz egin ote genuen aitak eta biok zure egoerari buruz orduan.

ELI: Horrela ikusten ninduzuen?

MARI: Zenbat aldiz, gure aita etxera etorri eta: «Gure Elixabete... ez dakit nola bukatuko duen...».

ELI: Gogorra izan zen. Nik Zeruko Argia utzi behar nuela erabaki nuen aitari lehen aldiz dirua eskatu beharra izan nionean. Hori umiliazio ikaragarria izan zen niretzat. Esan behar izan nionean: «Aita, utziko didazu dirua?». Hor hartu nuen erabakia.

Uztea erabaki zenuen.

ELI: Hilabete batzuen buruan, diputazioan hasi nintzen lanean, euskara zerbitzuan. Bost urte on izan ziren. Euskara zerbitzuaren lehen urteak ziren erakundeetan. Lan interesgarria izan zen. Profilak-eta jarri genituen martxan, Quebecetik ekarritako eredua izan zen hura. Eskolarteko Bertsolari Txapelketa ere jarri genuen martxan, Imanol Muruaren ideia eta bultzada... Baina nik kazetaritzara bueltatu beharra neukan. Nire izaera ez zen administraziora egokitzen. Beti falta ziren paperak, karpetak mendi bihurtuta, gauzak ez ziren aurrera ateratzen...

Kazetaritzara bueltan berriz.

ELI: Oposizio batzuk gainditu, eta ETBn hasi nintzen lanean. Albistegietan hasi nintzen, baina Hemen eta munduan izeneko dokumental programa bat dut hasiera hartan oso gogoan, Estepan Aldamizek zuzendua. Eta Bertatik bertara gero. Pentsa nola sortu zen hura: euskaraz eta gazteleraz egiten zen magazin batetik gentozen gu. Euskarazkoa Maddalen Iriartek egiten zuen, eta gaztelerazkoa Jose Maria Callejak. Ni koordinatzailea nintzen. Aldaketak egon ziren, eta ETB2rako 14 horassortu zuten, eta ETB1erako utzi gintuzten Joxe Mari Gabiria, Andoni Aizpuru, Estepan Aldamiz... eta esan ziguten: «Ahal duzuena egin ezazue». Garai gogorrak ziren. Gizartea erabat tensionatuta zegoen, eta gu konturatu ginen albistegietako tentsio hori albo batera utzi eta egin behar genuela ahalegin bat beste era bateko espazio bat sortzeko, batze edo ez-hauste ahalegin bat egiteko. ETBko kamerari batzuek Huertatik huertara ezizena jarri zioten gure programari. Baina, bueno, eskerrak ez genion kasurik egin garai hartako ETBko buru hari: «Zuek atera baserritar xelebreak». Hori zen eman zigun gomendio bakarra.

Baduzu horri buruzko gogoeta kritiko bat.

ELI: Ni sartu nintzenean, ETB bakarra zen. Sartu eta berehala sortu zuen Gorordok ETB2. Hasieran gogoan dut oso prekarioa zela. Hori hala da. Baina gerora ETB2k hartu zuen indarra, eta hor jarraitzen du. Ez dago orekarik. ETB2k ditu mimo guztiak, garrantzia eta aurrekontua. ETB1 subsidiarioa da. Hori barruan gaudenok horrela bizi dugu. Begirune falta izugarria dago ikusleekiko eta kazetariokiko. Baina hori baino okerragoa da erreferentzialtasuna deitzen zaion horrena. Non daukazu zuk zentroa? Norengana zuzentzen zara eta zer motatako albisteak kontatuz? ETBk gaur egun erreferentzialtasuna Espainian dauka. Tele5ri begiratzen dio, eta jendeak, horretarako, nahiago du originala. Tele5 ikusten du, eta ez ETB. Telebista akonplejatu bat da. 30 urteotan ETBn egon diren buru gehienak izan dira euskal mundua interesatzen ez zitzaienak. Interesatu ez eta, gainera, euskal munduari mesfidantzaz begiratu eta gutxietsi. Oso profil baxuan jarrita.

Jaurlaritza

Noiz eta nola iritsi zinen Jaurlaritzara, Mari Karmen?

MARI: Pertsona bat etorri zitzaidan 1985eko ekainaren 8an. Doktoretza urte hartako urtarrilean aurkeztu eta atera nuen, eta azterketa mordo bat ari nintzen zuzentzen. Atea jo eta esan zidan: «Ardanza lehendakariaren izenean nator. Zurekin hitz egin nahi du. Ea Ajuriaenera joateko aukerarik duzun. Deitzeko mesedez telefono honetara». Ni harrituta gelditu nintzen. Deitu nuen, eta egin genuen zita. Hizkuntza Politikarako idazkari izatea proposatu zidan. Sekulako sustoa hartu nuen. Akordatzen naiz negar ere egin nuela estutasunarekin. Aitarekin eta senarrarekin konsulta egin, eta baiezkoa eman nuen. Ama, ordea, haserretu egin zitzaidan, ikaragarri. EA eta EAJren arteko liskar betean, ama Garaikoetxeazale amorratua zen... Sekula ez zuen utzi alderdia, ez zen inoiz EAkoa izan, baina Garaikoetxeazalea bai.

Hizkuntza Politikarako idazkari. Nondik hasi?

MARI: Nondik hasi? Oso oinarritik. Bazegoen ibilbide bat. Joseba Arregik Euskararen Aholku Batzordea martxan jarrita zeukan... Pako Garmendia ere ari zen lanean... Esan dezaket ia-ia asmatu beharra izan nuela zer zen Hizkuntza Politikarako idazkari izatea. Nik ez dakit Ardanzari nork hitz egingo zion nitaz, baina ordurako A, B, D hezkuntza ereduak zirela eta talde hura koordinatzea eskatu zidaten; Pedro Miguel Etxenike zen orduan sailburu. Aurretik ikastaro mordoa emanak nituen irakasleek tituluak atera zitzaten, aritua nintzen euskararen didaktikaz, doktoretza ere ikastolen hezkuntza ereduari buruz egina nuen... Oso murgilduta egon nintzen gai horietan. Pentsatzen dut hori eta nire ibilbidea izango zituela kontuan Ardanzak. Ez ziren urte errazak izan, baina ez naiz damutzen.

Zer lorpen duzu gogoan?

MARI:Aipatuko nuke, egindakoen artean, Euskaltzaindiaren egoera zaila bideratu genuela, Iparraldearekin egindako harremanak Haritxelarri esker, eta solaskide François Bayrou genuela... Hizkuntz eskakizunak, ereduen inguruko hausnarketa, hizkuntzari buruzko nazioarteko adituekin harremanak egin izana... Fishman, Cumming, Katalunia, Quebec... Gure kezkei eta galderei haien bidez erantzunak eta argi apur bat lortzea. AEKrekin akordioa itxi izana. Hori ere egin genuen.

Eta jauzi handi samarra hurrena: Kultura sailburu bai, baina Eusko Jaurlaritzako lehen emakumezko bozeramailea ere bai.

MARI: Ardanzak deitu zidan orduan. Esan zidan nahi zuela nik Jaurlaritzan jarraitzea, eta Hezkuntza edo Kultura sailburu izatea, eta bozeramaile. Argitu zidan Hezkuntzarako beste norbaitekin ere hitz eginda zegoela, eta hark Hezkuntza hartzen bazuen nik Kultura hartzeko. Beste norbait hori Inaxio Oliveri zen. Baiezkoa eman zuen, eta ni Kulturan gelditu nintzen. Hizkuntza politika lehendakaritzatik Kulturara ekarri, eta nire ardurapean jarraitu zuen. Eta bozeramaile, bada, aurreneko emakumezko bozeramailea Jaurlaritzan, lehenengo Hizkuntza Politikako idazkaria Jaurlaritzan, lehenengo emakumezkoa Matia Fundazioko presidentetzan... Leku askotan gertatu zaidan zerbait da. Ardura eta estutasun puntu batekin hartu nuen kargua. Jaurlaritza EAJk, EAk eta PSEk osatzen zuten, eta jakin behar nuen oreka mantentzen. Gainera, emakumezkoa nintzen, eta egon zitezkeen horri buruzko mesfidantzak. Lau urtez aritu nintzen. Gauza ezberdinak tokatu zitzaizkidan: oso garai gogorrak gatazkari dagokionez, hasi eta astebetera Ordoñezen hilketa, Ortega Lararen bahiketa, Delclaux, Aldaia, Blanco... Ez dut uste arazorik sortu nuenik. Momentu zail horietan errespetuz jokatzen saiatu nintzen.

Eta zu, Eli garai berean kazetari ETBn. Nola uztartzen da hori?

ELI: Niri tokatu zitzaidan ETBn lan egitea, zu sailburu zinen garaian eta Iñaki Zarraoa koinatua EITBko zuzendari zen garaian. Hori bizitzea eta gestionatzea. Nik uste dut asmatu dugula beti horretan. Bakoitza bere tokian egoten.

MARI: Gero etxeko bazkarietan komentatuko genuen, eta kritikaren bat egin ere bai. Baina bakoitza bere lekuan egon da beti. Oso modu naturalean egin dugu banaketa. Planteatu beharrik gabe.

Politika, eta Yoyes

Gauza jakina da Mari Karmenek EAJ barruan egin duela ibilbidea. Zuk, Eli?

ELI: Ni abertzalea sentitu izan naiz beti. Baina espainolista ere banintzen Goierrin, Nafarroan ikasle izan nintzen garaietan. CENeko kide nintzen, troskoekin nuen harremana, eta hori Goierrin zen... Denborarekin badago bilakaera bat. Gaur eusten diot nire abertzaletasunari. Baina politikan konprometitu naizen aldi bakarra diputazioan nengoenean izan da. Kazetaritzan aritu naizen bitartean, oso garbi izan dut ez nuela harremanik edukiko inongo talde politikorekin. Zeruko Argia-n sartu nintzenean erabaki nuen hori. Libre sentitu behar nuen, inolako loturarik gabe. Konpromisorik gabe. Hala ere, egia da abertzaletasunaren barruan baina lerro ezberdinak ditugula ahizpak eta biok.

MARI: Baina errespetuz beti.

ELI: Ni, esaterako, presoen manifestazio guztietara joaten naiz. Bisitan joaten naiz Kordobako espetxera —Olivenzatik pasatu gara, Jaendik...—; badira urte batzuk. Presoen afera urgentziazkoa iruditzen zait. Nire abertzaletasuna berresten dut, eta baita beti eduki dudan alde ezkertiar hori ere. Lehen troskoak aipatu ditut, eta izan dut halako joera bat, garai batean ETAren bidez gorpuzten ziren joerak. Ni ez naiz sekula ETAko militantea izan, baina gertu egon naiz.

Giro horretan ezagutu zenuen Yoyes.

ELI: Ez. Gonzalez Kataraindarrekin aspalditik izan du harremana gure familiak. Nik umetan ezagutu nuen haren aita, Ormaiztegira etortzen zelako txorizoak saltzera: Luis Gonzalez.

MARI: Akordatzen naiz. Gizon handi bat. Bata urdin ilun batekin.

ELI:Guk hura ezagutu genuen lehenengo. Baina, horrez gain, Yoyesen aitona Joxe Katarainek esan zigun gure aitonaren laguna zela. Kontua da haien etxea halako sarleku bat zela. Ni eta Yoyes parekoak ginen adinean, eta haren ahizpa Isa eta nire ahizpa Juli, oso lagunak. Ni eta Yoyes ez ginen beti elkarrekin joatekoak, baina bi haiek bai, eta oraindik ere eusten diote. Senide guztiek ezagutzen genuen elkar. Gainera, alabak-eta atxilotuta zeudenean, Luis haien aitak eta gureak penak kontatzen zizkieten elkarri. Haienean Yoyes, gurean Juli... Ni ere egonda nago hilabete kartzelan... Eta gure aita abertzalea zen eta hor nonbait, baina Luis Gonzalez ez zen abertzalea, eta gehiago sufritzen zuen.

Familia osoak bizi izan zuen, orduan, hura guztia.

ELI:Bai. Aita eta ama akordatzen naiz Madrilen zeudela hil zuten egunean eta hurrengo egunean etorri zirela. Etxean eduki zuten Yoyesen gorpua, eta amarekin joan nintzen ikustera.

Hausnartu duzu haren hilketari buruz.

ELI: Nabarmenduko nuke, batetik, Yoyes aurreratu egin zela denboran. Orain presoak egiten ari direna, hartu duten bidea, Yoyesek orduan egin zuena da, orduan hartutako bide bera. Bera ezagututa, gainera... konturatzen zara zeinen funtsik gabea zen hari chivata deitzea, bere buruari traizio egin ziola esatea... Hain zen pertsona osoa, eta kontsekuente izate hori hain mugaraino eramaten zuena gaztea zenetik... Orain ez dut aldare batean jarriko, baina badira nortasunak, eta Yoyesena halakoa zen: dena zalantzan jartzen zuena, eta ideiak bere egin arte buelta asko ematen zizkiona. Oso kontsekuentea zelako sartu zen ETAn, eta oso kontsekuentea zelako atera zen ETAtik.

Nabarmenduko nuke, bestetik, eta ez naiz orain dela gutxi arte hala esatera ausartu, nahiz eta hasieratik izan nuen sentipen hori: ETAk eta bere munduak hilketa hartan izan zuen jarrera matxista erabatekoa. «Nirea zelako hil nuen». Horixe egin zuen ETAk. Ez ziotela barkatu emakume izan eta haien jefa izatea. Hitz egin behar zuen guztiekin hitz eginda hartu zituen erabakiak. Berak hartu zuen erabakia. Bakarka, eta inoren babesik bilatu gabe. Inoren aterkirik gabe. Bere kabuz. Erakundea utzi zuenez, logika militarra ere utzita. Hori ere ez zioten barkatu.