«Beharrezkoa da objektibotasuna era kolektiboan eraikitzea»

Mexikoko Ikertzaileen Sistema Nazionaleko ikertzaile titularra da Patricia Castañeda Salgado, (La Puebla, Mexiko, 1963) eta, horrez gain, Antropologian doktorea Ikerketa Antropologikoen Institutuan. Baina haren ibilbidea ez da akademian bukatzen. Antropologoak herritarra eta aktibista ere izan behar duela uste du, betiere ikuspuntu feminista batetik abiatuta. Donostian egindako Antropologia Feministaren Kongresuan izan zen joan den astean, hain zuzen, Antropologia feminista eta generoa: genealogia komun baten ibilbide anitzak hitzaldian hizlari.

Zer da antropologia feminista?

Antropologiaren diziplinaren barneko eremu bat da, eta helburu du diziplina hori hasieratik ezaugarritu duen androzentrismoa bukatzea. Alde batetik, emakumeen existentzia bera hizpidera ekarriz, eta bestalde, generoaren bidez subjektuak nola eratzen diren aztertuz. Hala ere, ikerketa adar batzuek jada ez dute soilik emakumea hartzen subjektutzat, baita bestelako subjektu batzuk ere, beren gorputzek eta genero konfigurazioak mendekotasun posizio batean jartzen dituztenak.

Nahikoa da androzentrismoa deuseztatzea diziplina hori parekidea izateko?

Ez. Antropologia, androzentrikoa izateaz gain, estatuaren agindupean egon da bere existentziaren zati handi batean. Inperatibo kolonialez eta inperialistaz beterik egon da; herriak hobeto ezagutzen laguntzen zion estatuari, gero hark hobeto kontrolatzeko. 60ko eta 70eko hamarkadan hasi ziren diziplinaren barneko korronte kritikoak azaleratzen, eta argi utzi zuten hegemoniaren zerbitzura zegoela.

Antropologian izandako aldaketa horrek zer eragin izan du Mexikon?

Herritar indigenak «populazio nazionalarekin» asimilatzea helburu zuten proiektu indigenistak aurrera eramateaz arduratzen zen lehen antropologia. Orain, ordea, mendekotasun hori aztertzeaz arduratzen da, ez hegemoniaren beharrak asetzeko, baizik eta talde horien inguruko jakintza sortzeko lehenik, eta talde horiekin jakintza sortzeko bigarrenik.

Feminitatea erdian jarriko duen metodologia bat proposatzen duzu zuk. Askok esango dute egiteko era hori ez dela neutroa, baina argitu duzu haren helburua ez dela neutrala izatea.

Epistemologia feministatik eta beste epistemologia kritiko batzuetatik abiatuta, ohartarazi dugu ez dagoela jakintza objektibo bat sortzerik, jakintza hori daukan horren subjektibotasunak eragina daukalako hartan. Genero batekin identifikatzeak dakarren karga horrek eragina dauka ikerketan.

Intersubjektibotasuna proposatu duzu ikerketarako. Zer da?

Objektibotasuna kolektiboki eraiki behar da. Ez da ikertzen ari den subjektu indibidual horren araberakoa; Sandra Harding pentsalariak esango lukeen bezala, objektibotasun sendo bat eraikitzea da kontua. Hau da, ikuspuntu anitzen artean, adostasun bat lortzea ezagutzaren edukiari dagokionez, guztiek azalpen bateratu batean bat egitea. Ez du balio soilik esatea subjektibotasunak inporta duela; esan behar da zer modutan inporta duen, nola eragiten duen, eta nola ekoitziko dugun orduan gainontzeko diziplinentzat baliagarria izango den ezagutza bat.

Alde horretatik, testuinguru jakinetan gehiegi zentratzea ere leporatu izan zaio antropologia feministari, eta baita unibertsaltasuna galdu edo feminismoa identitateen bidez zatitzea ere.

Uste dut horrekin arretaz jokatu behar dugula. Kontu horretan,zaila da oreka aurkitzea, joera neoliberalen aurrean behar espezifikoak dauzkaten emakume edo bestelako subjektu sexudunen kolektibo ugari baitaude. Hala ere, ezberdintasun horiek beren adierarik erradikalenera eramateak ezinezko egiten du lankidetza. Identitateak erradikalizatzeak horien barnean daudenak kapsulatzea dakar, eta hor dago arazoa. Kontua ez da bakoitzak bere proposamen propioak ez egitea; baizik eta, proposamen horiek egiteaz gain, gai izatea feminismoa singularrean eratzen duten puntu komunak aurkitzeko. Niretzat, auzia ez da feminismoa feminismoen aurka. Biek batera izan behar dute.

Zergatik da beharrezkoa antropologia feministaren genealogia bat egitea?

Bada egile garrantzitsu bat, Gerda Lerner, The Creation of Patriarchy [Patriarkatuaren sorrera] liburua idatzi zuena. Hartan, aipatzen du historian zehar gizonek egitura hierarkikoetan daukaten iraupena haien jatorriarekin lotuta egon ohi dela. Lernerrek dio horrek eragiten duela gizonek memoria historikoa izatea, eta emakumeek ez. Emakumeei kendu zaizkien gauza ugarien artean, memoria dago. Eta, orduan, belaunaldiz belaunaldi transmititzen dena emakumeen historiarik eza da. Dioenez, geure genealogiak egitea ekintza subertsibo bat da horregatik.

Horrek eragina dauka antropologian ere?

Noski. Antropologia ez da erakusten eskoletan, eta emakumeek diziplina horretan izan duten presentzia ere ez. Antropologia ikasten duten gehienek ez dakite emakumezko antropologoak egon direla XIX. mendetik hona. Kontua da gero emakume horiek «antropologo handiaren» edo «etnografo handiaren» laguntzaile, emazte edo alaba moduan aurkeztu direla.

Ezagutza hori logika kapitalistetatik kanpo egiteko beharra ere azpimarratu duzu. Nola egin daiteke hori?

Sekulako arazoa daukagu horrekin. Hala ere, badaude antolatzen ari diren kolektiboak. Esaterako, Hego Amerika osoan antolatu diren landa unibertsitateetan. Instituzioek ez dute hezkuntza bultzatzeko iniziatiba solidorik izan eremu horietan, eta herritarrek antolatutako eskola horiek ezagutza bereganatzeko aukera ematen diete orain arte ezin izan dutenei. Ez bakarrik baliabide zientifiko eta akademikoak, baita ezagutza lokalak ere. Kasu honetan, ez gabiltza utopia bati buruz: eskala txikian bada ere, jada martxan dagoen gauza bati buruz ari gara.

Izan ere, esan duzu ezagutza ez dela soilik akademian eskuratzen. Baita lagunen bidez edo kaleko eztabaidetan ere. Beharrezkoa da diziplina desinstituzionalizatzea?

Uste dut instituzioek beharrezkoa den oinarri bat ematen digutela oraindik gaur egun. Gainera, horrenbesteko ahalegina egin ondoren instituzioa barrutik aldatzeko, orain ezin dugu amore eman. Hala ere, egia da antropologia izugarri aldatu dela, eta jada ez dago horren lotuta erakundeekin.

Hor sartzen da jokoan antropologo herritarraren figura?

Myryam Jimeno antropologo kolonbiarrak asmatu zuen kontzeptu hori, duela zenbait hamarkada. Antropologia feministaren arlora ekarrita, antropologoa akademiko, herritar eta aktibista moduan ikustean datza.

Zer ekarpen egin diezaioke antropologia feministak kaleko feminismoari?

Gure egiteko nagusia prozesuen narratiba bat eraiki eta etnografia egitea da. Eta kontzientzia politiko kolektibo baten eraikuntzan ekarpenak egitea. Hala ere, ezinbestekoa iruditzen zait teoria egiten jarraitzea. Gizartean gertatzen dena kontzeptualizatzen jarraitu behar dugu, askotan hori izan baita emakume askori pentsaera aldatzen lagundu diena.

Zuk, adibidez, antolatuta dauden indigenekin lan egiten duzu.

Antropologoa izateko jasotzen duzun formakuntzak asko laguntzen du kalean borrokan dauden kideei beren prozesuetan laguntzeko. Batzuek beren historia sistematizatzeko beharra dute, esate baterako. Bestalde, prozesu hezitzaileetan ere parte hartzen dugu: herritarrek hartzen dute hitza, hausnarketak plazaratzen dituzte, eta antropologoak prozesu horretan laguntzen du.