BAZTERRETAN ELKARTUTA

Aliantzak josteko berezko joera du feminismoak: ia ezaugarri du bestelako zapalkuntzak jasaten dituztenekiko ahizpatasuna, borroken uztarketa. Eta Euskal Herrian agertu zaio bidea urratzeko eremu berri bat, ugaritzen ari baitira feministen eta euskal hiztunen arteko aliantza aldarrikatzen duten ahotsak. Zapalkuntza moldeak, kontzientzia hartzeko prozesuak, aurkako erresistentziak partekatzen dituztelakoan. 19. Korrikak eman du ildo horren lehen seinale sendoa, kontzeptu feminista bat txertatuz bere aurtengo leloan: Euskahaldun.

Edonola ere, ia gai berria da. Mari Luz Esteban antropologoak izan zuen hizpide lehen aldiz, 2012an, Udaltop jardunaldietan. Ia hiru urte igaro direnean biziberritu dute eztabaida Lorea Agirre eta Idurre Eskisabel kazetariek: hitzaldiak ematen ari dira azken asteotan. Hirurak elkartu ditu BERRIAk, ideiotan sakontzeko asmoz.

Zergatik euskararen eta feminismoaren arteko aliantza bat?

Idurre Eskisabel: Mari Luzek Udaltopen aipatu zuen arte, ez nuen inoiz pentsatu aliantza posible hartan, eta txinparta bat izan zen. Oso bizipenetara ekarri ninduen: nik beti eduki dut bazterraren sentsazioa, eta konturatu nintzen bi faktore horietatik zetorrela hein handi batean. Ikastetxeko patioan sentitu nintzen lehen aldiz bazterrean, mutilek espazio guztia okupatzen zutenean futbolean jolasteko, eta, gainera, erabaki zutenean neskek ezin genuela jolastu. Neska izateak eragozten zidan zerbait. Eragozpen bera sentitu nuen geroago euskararekin: taldearen erdigunean egon nahi nuenean euskaraz egiteak bazterrera bidaltzen ninduen. Prozesu paraleloak daude: bietan izan nuen jabetze momentu bat, baina jabetzeak ez zidan automatikoki ekarri —oraindik ere ez— ahalduntzea, eta are gutxiago erabat boteretzea.

Mari Luz Esteban: Ingelesez to know eta to realize artean dagoen aldea erabiltzen du pentsalari feminista batek, ikasketa edo kontzientzia hartzearen prozesuaz hitz egiteko. Feminismoari aplikatuz gero, ez da gauza bera feminismoaz jakin eta feminista izan. Euskaraz baditugu jakin eta jabetu, eta ingelesez baino hobeto adieraz dezakegu ideia hori: kontzientzia hartzean gradu diferenteak daude, eta une batean jabetzen zara, gorpuzten da jabetze hori, ideia hori haragi egiten duzu. Euskararen inguruan antzera ikusten dut: izan zaitezke euskaldun ala ez, jakin euskararen inguruan zer gertatzen den, baina momentu batean ahaldundu egiten zara —edo ez—, eta horrek ondorioak dakartza zure portaeran. Edonola ere, nire bizipenetan ez dira joan batera biak; lotuago dago nire ekintzaile bizitzarekin: inguru erdaldunean bizi naiz, eta gaur egun gure borroka da jarduera feministetan euskara txertatzea.

Lorea Agirre: Niretzat behintzat, bibentzialki oso lotuta dauden bi subalternitate dira, bi gutxiagotasun egoera. Galderak dira: Noiz konturatzen zara emakumea zarela? Noiz konturatzen zara euskalduna zarela? Nire bi esperientziak gatazka egoeran dira, edo praktiken talka batean. Konfrontrazio bat sortzen da, eta norbaitek esaten dizu: «Zuk ezin duzu hizkuntza hori hitz egin», edo «zu ezin zara hemen sartu emakumea zarelako».

Azken batean, zonifikazioak dira biak eguneroko bizitzan: emakumeok leku batzuetan eskubide batzuk ditugu, eta besteetan ez; eta euskaldunok leku batzuetara sartzen gara euskararekin, eta besteetara ez. Zentrotik eta hegemoniatik kanpo daude biak. Horrek posizio bat markatzen dizu gizartean; hori konpartitzen dute euskal hiztunek eta emakumeek. Niri horrek balio izan dit inguruko gizonei azaltzeko zergatik izan behar duten feminista: ezkerreko pentsamendua edo injustizia sozialen inguruan sentsibilitatea badute, nolatan ez dute sentsibilitaterik emakumeak eskubide gutxiagoren jabe izate horren inguruan. Euskal hiztun gizonezko batek senti dezake zonifikazioa, beraz, konturatu beharko luke emakumeei berdina gertatzen zaigula.

Zer ikas dezake euskalgintzak feminismotik?

I. E.: Teoria feministak euskarari egin diezaiokeen ekarpen baliagarrienetako bat da zapalkuntza moduen irakurketa: naturalizazio prozesua dago hiztunon kasuan ere. Batzuetan, paralelismoak garbiak izan daitezke: emakumea natura, emozioa, irrazionala dela esaten den bezala, euskarari buruz —eta susmoa daukat hizkuntza gutxitu guztiez ere— esaten da basatia dela, egitura eta jakintza zibilizatoriotik kanpokoa, etxeari eta emozioei lotua... Hau da, eremu publikotik kanpoko funtzioetarakoa. Pentsamendu hori Iparraldean, Frantziaren menpeko eremuan, oso indartsua da.

Praktika gorpuztuak aztertzea ere beste ekarpen bat izan daiteke. Subalternitatearen kontrako praktika, emakume gisa baino, esango nuke hiztun gisa zaidala zailagoa. Gorputzean oso sartuta daukat bestearen deserosotasuna. Betiko adibidea: lau hiztunetan bakarrak ez daki euskaraz; ni, gorputzetik ere, deseroso sentiaraziko ninduke euskaraz jarraitzeak. Konplexua ere eragiten dit, nire pentsamoldea eta desira ez datoz bat: konturatu naiz niretzat garrantzitsua dela tarteka erakustea espainieraz ongi egiteko gai naizela.

M. L. E.: Deserosotasunaren ideia oso interesgarria da. Deserosotasunean bizitzen ikasi behar dugu, pentsatu behar dugu sanoa dela; izan ere, ez feminista, ez euskaldun bezala, ez da posible eroso bizitzea. Kontrakoa gezurra da.

L. A.: Hegemoniatik kanpo egoteak ematen dizu beste begirada bat, gizarte harremanak nola gertatzen diren ulertzeko beste modu bat. Minorizatua izatearen kontzientzia edukitzeak ematen dizu kritikotasun hori, sekula horrelako egoera bat bizitzan, gorputzean, bizi izan ez duen beste pertsona baten aldean. Eta niretzat hori aberastasun bat da, ez akats bat. Baina gauza bat da jabekuntzaren ondoriozko ibilbide indubiduala, eta beste bat praktika kolektiboa. Feminismoak eta euskalgintzak hori irakatsi digute: jardun eta pentsamendu kolektiboak, pluralak eta politika publikoak. Hau da: ez da nire problema, ez da gure problema, baizik eta gizarte osoarena. Justizia sozialarekin zuzen lotzen den problema bat da: demokrazia gutxi edukitzearen ondoriozko arazoa da guztioi eskubide berdinak ez bermatzea.

Politika publikoak ezinbesteko dira oxigenozko egoerak sortzeko, hau da, genero edo hizkuntza eskubideen urratzeak gertatuko ez diren lege babesa emateko eta praktikak arautzeko. Hizkuntzaren alorrean nahiko argi ikusten da jendeak baduela joera dagoen oxigeno horretara —nagusi den hizkuntzara— moldatzeko. Beraz, oxigeno hori izan dadila ahalik eta arnasa gehien emango diguna guztioi. Oso zaila da euskaraz egitea nonbait, ez badago euskarazko oxigeno bat. Denok ez gara, segur aski, kontzientziadunak izango, ez hiztun gisa, ez berdintasunzale gisa; horregatik lortu behar da giroa izan dadila osasuntsua, nahikoa oxigeno egon dadila euskaraz egin ahal izateko, eta harreman parekideak eraikitzeko.

I. E.: Pertsonala politikoa dela ere euskarara ekar genezake. Baina kontrako joeran goaz: kontsumitzaileen hizkuntza eskubideei buruzko dekretua ez dute betetzen enpresa gehienek, eta politika publikoen arduradunen erantzuna izan da herritarrek ez dutela halakorik eskatzen: pertsonalera eramaten dute auzia, dimentsio politikoa kenduz.

Zer ikas dezake feminismoak euskalgintzatik?

M. L. E.: Nik uste dut teoria feminista, orokorrean behintzat, aurreratuago dagoela: sofistikatuagoa da, gehiago hausnartu da, konplexuagoa da, identitatea ulertzeko modu diferenteak ahalbidetzen ditu... Euskaldunak gara, feministak gara, beraz, erabil dezagun feminismoaz dakiguna euskararen munduan. Biak uztartzeak baliagarria izan behar luke: gure gizartean dauzkagun baliabide teoriko guztiak erabili, ez gorde konpartimentuetan, feminismoak soilik feministentzat balioko balu bezala.

L. A.: Nik uste dut euskalgintzak feminismoaren teorizazio eta praktiketatik asko ikas dezakeela. Komeni zaiola asko ikastea. Gehiago ikusten dut feminismoa euskalgintzari baliagarria izan dakiokeela, alderantziz baino.

I. E.: Euskalgintzak badu zerbait: emakume gehiago daude beste mugimendu sozialetan baino. Adibidez, nire amaren belaunaldiarentzat, militantziarako esparru baimendu ia bakarra —baldin eta ez bazinen apurtzailea eta feminista— euskalgintzarena zen: ikastolak-eta. Segur aski, EAJk markatutako ildotik, umeen eta kulturaren zaintzarekin lotuta. Baina, era berean, ekarri zien kalean egoteko eta hainbat gauza egiteko ohitura bat.

L. A.: Ikerketa batzuen arabera—denak ez datoz bat—, oxigeno askoko lekuetan euskarari leialenak emakumeak dira, eta, aldi berean, neska gazteak: eskolan, badirudi mutilek dutela joera handiagoa gazteleraz egiteko, neskek baino. Beste faktore bat aipatzen da hor: emakumeei exijitzen zaien arauekiko fideltasuna, zintzotasuna, asko ikastea... eta gizonei onartzen zaie izan daitezen errebelde, grazioso, tranpati, eta arauak ez betetzea.

Baina alderantziz ere gertatzen da. Teresa del Vallek zuzendutako taldeak azaldu zuen Mujer vasca liburuan: emakumeok, prestigio gabeko genero bat garenez, eta plaza publikora saltoa eman behar dugunean armatu egin behar garenez, askotan, armatzen gara hizkuntza hegemonikoa hartuz eta etxekoa utziz. Alegia, prestigio gabezia hizkuntza hegemonikoaren prestigioarekin betez. Gizonezkoek, askoz prestigio handiagoa dutenez berez, beren hizkuntza euskara izanda ere, plaza publikoan hobeto eutsi diezaiokete; ez ditu hainbeste desprestigiatzen. Hizkuntza baten prestigioaren edo prestigio ezaren ideia iruditeria kolektiboan txertatzen da. Adibidez, buru ezgaitasunen bat duten ume askori ez diete hizkuntza transmititu, familia euskaldunak izan arren, sinetsita minorizazio bat gehiago erantsi behar ziotela umeari.

M. L. E.: Prestigioaz ari garela, ikusten ari naiz Euskal Herrian oraindik feminismoa ulertzen dela emakumeen arazoez arduratzen den teoria eta praktika gisara. Unibertsitatean, oro har, gizonak ez dira ari irakurtzen emakumeek egiten dutena; soilik behartuta daudenean. Diskurtso politikoki zuzena badaukate, baina ez dute hausnartzen teoria feministaz, feminismoak ez omen die ezer irakasten, eta hor arazo bat dugu. Oro har, aparte gaude, bide paraleloetan gaude askotan. Hor ere badago oinarri bat: emakumeek egiten dugunak balio sozial txikiagoa dauka, oro har, eta jendeak irakurri nahi du balioa duena, ez ustez bigarren mailako den zerbait.

Zapalkuntzak pribilegio bihur daitezke momentu eta abagune zehatz batzuetan. Euskararekin eta generoarekin ere bai?

I. E.: Azkenaldian abertzaletasunetik eta euskalgintzatik gertu zabaltzen ari den mezu batek kezkatzen nau: euskaldun zahar pribilegiatuaren kontzeptua, hau da, euskararekin jaiotzen garenon pribilegioarena, ohartu behar dugulakoan Euskal Herri guztia ez dela horrelakoa, badirela eremu euskaldunak eta ez-euskaldunak, denentzat ez dela abiaburua. Ados, hein batean.

Baina euskaldun askorentzat, eta ni hor kokatzen naiz, sekulako ahalegina da etengabe espainieraren testuingurura moldatzea. Benetan diot esfortzua dela: espainolez ari naizenean, konturatu gabe ere pentsatzen dut azentuan: ea s-a behar bezain bigun esan dudan, ea r-a nola ahoskatu dudan... Ohituta gaude hizkuntza aldatzera, etengabe egiten dugu, baina konturarazi behar dugu guretzat ere kostua dela, ikasketa eta diziplinatzeko prozesu bat bizi izan dugula eta bizi dugula. Beraz, hori ere mahai gainean jarri behar da: nola ulertarazi euskal hiztun ez diren horiei zu behartzen ari direla?

Eremu oso euskaldunetan kezka sortzen ari da umeekin, oso euskaldun elebakar sentitzen direla iruditzen zaigulako, eta horrek kostu batzuk ekar diezazkiokeelako umeari, hezkuntzari, etorkizunari. Zalantza dut kontrako noranzkoan ardura hainbestekoa den.

L. A.: Injustizia sozialaren giltza dira pribilegioak: nork dauzkan eta nork ez dauzkan, bai generoan, bai hizkuntzan. Hizkuntzaren praktikan, gaztelaniaren hegemonia ikaragarria da. Eta uste dut guraso euskaldunok gehiago arduratzen gaituela gure seme-alabek gazteleraz ez badute ondo egiten, eta ez hainbeste alderantziz, euskara maila kaskarra edukitzeak. Eta generoan ere, agian, antzeko zerbait gertatzen ari zaigu, eta erreprodukzioan erortzen gara sarritan gure seme-alabak hezterakoan.

M. L. E.: Nik uste dut boterearen ideia berrikusi behar dugula; feminismoak egin du, neurri batean. Oro har, jarraitzen dugu pentsatzen batzuek boterea dutela eta beste batzuek ez, baina boterea ez da estankoa, ez da bertikala... askoz konplexuagoa da. Eta sektore batzuek, nahiz eta oso azpiratuak egon, momentu batzuetan botere handia eduki dezakete. Horixe baietz. Orduan, boterea ulertzeko modu zabal eta konplexuago horretan sartzen da batek erabiltzea normalean mendekotasunean jartzen duen ezaugarri bat boterea lortzeko. Teresa del Vallek deitzen dio ondasun urriaren teoria: emakume batzuek lortzen dute lan bat, emakumeak direlako, baina horrek esan nahi du berdintasuna dagoela? Ez. Horrek esan nahi du salbuespen batzuk badaudela.

I. E.: Gerta daiteke jarrera aktiboa izatea kontra. Nik beti esan dut hizkuntza bat ikastea kostu bat dela, eta egiten duenari izugarrizko esker ona agertu behar zaiola. Baina ohartzen ari naiz badagoela jende bat ez duena ikasi nahi, eta jarrera politiko aktibo bat duena kontra. Matxismoarekin ere pareko mugimendua gertatzen ari da. Gaur egun ez dago debeku espliziturik gure artean, ez sexu-genero sisteman, ezta hizkuntzaren arloan ere; beraz, egiten ez baduzu beti da zuk nahi ez duzulako.

PSEko gazteak Euskera askatasunean kanpainarekin esaten ari dira badagoela hizkuntzen arteko berdintasun bat, nik inola ere ikusten ez dudana, eta, gainera, badagoela inposizio bat, euskara dela menperatzailea. Eta egungo diskurtso matxistek estrategia bera darabilte: «Berdintasuna badago, eta, gainera, feministak feminaziak zarete». Pentsatzen dut feminismoak gaur egun baliabide gehiago dituela horri aurre egiteko, tradizioz ez zaiolako inporta izan lotsagabea izatea, edo konfrontatzea, borroka egitea edo katalogatua izatea. Hizkuntzari dagokionez, ordea, azken urteetako diskurtsoa da limurtzea, erakartzea.

Izan daiteke feminista, euskaldun izan gabe? Izan daiteke euskaldun, feminista izan gabe?

L. A.: Hizkuntza minorizatu baten jabe izateak ematen duen begirada kritikoak eman beharko luke hegemonia borrokak eta zentro-periferia egoerak aztertzeko begi zoliago bat. Baina ez da beti hala, beste mekanismo eta faktore batzuek ere eragiten dutelako. Feminismoak beti eduki du begirada diferenteak integratzeko edo, gutxienez, artikulatzeko ahalmena; intersekzionalitate horretan arraza, migrazio eta beste esklusio sozialetara hurbildu da, eta bide horretan hizkuntza minorizatuaren defentsara ere iritsi behar da.

I. E.: Erantzun erreala, neurri batean, agerikoa da. Baina guri ideologikoki interesatzen zaigu esatea borroka hauek elkarrekin joan behar dutela.

M. L. E.: Izan zaitezke euskalduna eta burgesa? Edo euskalduna eta enpresaria? Horixe baietz. Ez dakit galdera hori askorik gustatzen zaidan; nora eramaten gaitu? Subalternitateen arteko uztarketa lantzeko ideia interesgarria izan daiteke, baina politikaz hausnartzeko... zalantzak ditut. Zirrikituak baitaude: zu ez zara feminista une oro, kontraesanik gabe, modu konpaktu batean... Beste gauza bat da alderdi politikoen esparrua: ezkerreko alderdi bati eskatu behar zaio feminismoa kontuan hartzeko. Baina pertsonen portaera, indibidualki, konplexuagoa da.

L. A.: Baina zertarako uztartu biak? Euskararen praktikak areagotze hutsagatik? Izan daiteke, baina niri pixka bat motz geratzen zait. Euskararen berreskurapen prozesuan gaude, hau da, neurri batean, statu quo-aren kontrako bidea egiten, feminismoak bezala. Soilik euskara normalizatzeko ari gara? Edota euskararen aldeko borroka baliatuz, balio positiboa duen zerbait gehiago lortzen saiatuko gara? Ni ia konbentzituta nago euskararen berreskurapenak beste subalternitateekin lotuta joan behar duela ezinbestean; hor bermatuko dela, neurri handi batean, euskararen biziberritzea.