«Bakea egin nahi genuen EAJrekin, baina...»

Nolakoa zen zure haurtzaroko Donostia?

Gerra garaian, eta gero ere bai, gizartea beldurrez bizi zen. Gure gurasoek euren artean euskaraz egiten zuten, baina seme-alabokin, espainolez. Aiako aitona etortzen zenean, hura euskaraz, jakina, eta nik ulertzen nion, baina ezin hitz egin nik euskaraz. Batxilerra bukatzear ginela ekin nion. Grosen bizi nintzen, gaur egun bezala. 9 urterekin jesuitetan sartu nintzen, batxillerra egitera. Ikasle donostiarrak hogeiren bat izango ginen, eta beste 70en bat, katalanak eta espainolak; horiek denak, espainol militanteak, Kataluniako eta Madrilgo burgesia handiaren etxekoak. Jaun eta jabe ziren Donostian. Jesuitak ere oso espainolak ziren.

Ondoren, kanpora joan al zinen ikastera?

Bai. Madrilen bi urtean egon nintzen, Ingeniaritza egiten, baina utzi egin nuen. Nire gelakide izan zen, azkeneko urtean, Ramon Labaien zena, gero Donostiako alkate izan zena. Oso tipo azkarra zen. Bilbon Ingeniaritza Teknikoa hasi nintzen ikasten.

Nola joan zinen euskal kontzientzia hartzen?

Euskara ikastearekin bat. Bestetik, 18-19 urte nituela La nación vasca liburua irakurri nuen eta pizgarri bat izan zen niretzat. Gurea nazio bat dela dio liburuak. Estimatu nuen leitzea. Gutako askoren arazoa zen liburu gutxi genuela inguruan.

Atxllotu al zintuzten hasiera haietan?

Bai. Iñaki Zubimendik esaten zigun sekula ez ateratzeko argazkirik kideekin, Poliziak beti nahi zituelako irudiak. 1949an argazki bategatik erori egin ziren kideak, eta pentsatu nuen neure artean: bukatu da, ez naiz haiekin gehiago egongo, beste era batera funtzionatuko dut. EAJko jendea Donostian Parte Zaharrean biltzen zen, Portu kalean, Agote jatetxean, enkargu guztiak hantxe, eta poliziak han izaten ziren, zelatan. 1949an bertan Bilbora joan nintzen, ikastera. Ordurako Polizia gainean neukan. Aurretik ez ninduten harrapatu, etxetik ihes egin bainuen, baina Donostian gure gurasoen etxepean bizi zen poliziak gure amari esaten zion aurkeztu beharko nukeela polizia etxean. 1951n harrapatu ninduten, Donostian, etxean, eta Okendo kaleko egoitzako ziegan eduki. Handik, etxera. 25.000 pezetako bermea jarri zidaten, eta aitak ordaindu zuen. Epaiketaren zain geratu nintzen, baina halako batean indultua eman zuen Francok. Diktadorea Donostiara etorri zen batean ere atxiki ninduten.

Frankismoa sasoiko zegoen…

Espainia dagoeneko Europan pixka bat onartua zegoen. Europan beste arazo batzuk zituzten, Errusiarekin, batez ere Stalinekin-eta. Eta Franco zen tipo alu bat Europarentzat, baina ez borrokatu behar zen diktadore bat, eta horrekin euskaldunok kaltetuta atera ginen, bakarrik sentitu ginelako.

Sasoi horretan sortu zenuten Ekin, 1950eko hamarmaka hasieran.

Donostiar batzuk baginen Bilbon estudiatzen: Rafa Albisu, Txillardegi, Iñaki Gantzarain, neu… Gantzarain oso bultzakorra zen, eta Txillardegik behin aitortu zidan hura izan ez balitz Ekin ez genuela sortuko. Gidari zen Gantzarain, hau irakurri, azterketa honela egin… Gurutz Ansola ere etortzen zen askotan. Euskal Herrian zer gertatzen zen galdetzen genuen, eta arduratuta geunden. 1952an sortu zuten Ekin, eta ni 1953an sartu nintzen taldera. Hala ere, 1951ko erorketatik erreta nengoela sentitzen nuen, eta kontuz ibili behar. Azterketa kulturalak eta politikoak egiten genituen, eta historia ere lantzen genuen. Garrantzitsuena da ez dakizula jakitea, orduan hasten baitzara ikasten edo ikasi nahian, eta gu Ekinen asko ikasten saiatzen ginen.

Zergatik, ordea, Ekin sortu?

Jaurlaritza erbestean zegoen, eta abertzale denok hara begira geunden, Jose Antonio Agirre lehendakariari begira. Gu geure burua janzten ari ginen, baina ez zen ezer mugitzen eta… Agirrek-eta bazuten harreman bat AEBekin, Francoren aurka egiteko, baina asmoak ez zuen aurrera egin. Gainera, ikusi zen amerikanoek Francoren alde egin zutela II. Mundu Gerra bukatuz geroztik, aliatu hartu zutela, eta hemen egon zen itxaropen baten bukaeraren irudipen bat. Horrez gain, ikusten genuen Bizkaira espainol ugari zetozela, eta kolono modura zetozen, ez etorkin soil gisa. Euren egitura guztiarekin etortzen ziren, gure jendea kenduz eta eurena jarriz. Kolonizazio bat zegoen, eta gu tripak jaten egoten ginen. Zerbait berria behar zen. Ekin sortu genuen.

Zein ziren arduradun nagusiak?

Jose Maria Benito del Valle zen, nire ustez, Ekineko motorra. Maisua zen antolakuntza kontuetan. Gogoratzen naiz hilabete batzuetan gaixorik egon zela eta Ekin kasik geldituta egon zela. Julen Madariaga oso ekintzailea zen. Ordukoen artean jakintsuena Iñaki Aginaga zen, bikaina gauzak aztertzen, oso zorrotza; El monstruo deitzen genion. Baina ez zen Ekinen ibili, bere erara baizik.

Txillardegi?

Nire lehengusu propioa zen. Haren ama eta gure aita, anai-arrebak, Andoaingoak. Jose Luis ere donostiarra zen, ni bezala, urte berekoa gainera, baina Antigua auzokoa zen, eta Grosekoontzat Antigua zegoen… Bilbora ikastera joan artean ez nuen Jose Luis asko ikusten. Bilbon hartu-eman handiagoa izan genuen. Oso azkarra zen, eta konpletoa.

Zer harreman zenuten EAJrekin?

Gu talde bezala irekiak ginen, eta EAJkoek pentsatzen zuten EGIkoek gurekin formakuntza ona hartuko zutela. Buruzagitzarik gabeko alderdi bat zen orduko EAJ, jende asko erbestean edo ezkutuan baitzegoen. Ekin eta EGI elkartu, eta guk EGIren izenpean funtzionatzen genuen, ez zitzaigun axola hala aritzea. Abertzaleak ziren haiek ere, sabinianoak. Gipuzkoan eta Bizkaian antolatuta geunden Ekinen, eta, EGIrekin batzean, EAJkoek organizazio horietan euren jendea sartu zuten. Bizkaian taldeetako kideen izenak jakin nahi zituzten, zenbat lagun ginen jakitea, gure argitalpenak irakurtzea —eta, gainera, zenbait gauza kentzen aritu ziren—. Izenak nahi zituzten, batik bat.

Nolako EAJ zen?

EAJn bi EAJ zeuden: barrukoa eta kanpokoa, erbestekoa. Barruko nagusia Almirante zen. Nik ez nekien zein zen. Gerora jakin nuen, kartzelan nengoela, Juan Ajuriagerra zela hura. Baina barruan ez ziren gauza bera Bizkaiko EAJ eta Gipuzkoakoa. Gipuzkoan Joxe Murua Aitor jarri zuen buru EAJk, baina ez zen barruko EAJkoa, kanpokoa baizik, zerbitzuetakoa, Jose Antonio Agirreren mendekoa. Almirantek azaroak izan zituen Aitorrekin. Hau maisua zen antolaketa kontuetan. Bizkaian, berriz, Benito del Valle izan zen EAJri esan ziona gureen izenik ez ziola emango.

Nolako funtzionamendua zenuten?

Gu ondo antolatuta geunden. Baziren arduradunak: erredakziokoa, banaketakoa, mugakoa, ikastaroetakoa… Baina adar bakoitzak besteen berri ez zuen jakiten. Aitorrek ekarri zituen klandestinitate arauak. Behin arauen orriak eman zizkidan, irakurtzeko. Ez ziren kopiak, eta itzuli egin behar nizkion. Arau horiekin hasi ginen mahaiak eratzen Gipuzkoan: Donostiakoa, Errenterikoa, Arrasatekoa, Zarauzkoa… Nik sekula ez nion behar ez zen daturik inori ematen, eta neuk ere ez nuen besteen daturik jakiten. Gehiegi zekienak hobe zuen ospa egitea bestaldera.

Bazen beste euskal alderdi bat: EAE-ANV.

Ez genuen harremanik harekin. Hala ere, gugan eragin handia izan zuen ANVren sortzaileetako Anacleto Ortuetak liburu batean idatzi izanak Euskal Herriaren zuztarra Nafarroa dela. Guri ordura arte beste historia bat kontatu ziguten, [Esteban] Garibairena [1533-1600]. Felipe II.aren kronista zen, historiagile ona, baina bere erregeari mesede egin nahi izan zion. Garibai izan da guretzat benetako eztena. Nafarroa eta Iparraldea ahaztu edo baztertu egin izan dira historia liburuetan. Beraz, Ortuetaren teoriaren berri izatea izan zen guretzat…; Euskal Herria!

Nola zenbiltzaten baliabide aldetik?

Ordurako makina engrasatua genuen, baina ikaragarrizko gabezia bat genuen: diru falta. Ordubeteko bilera bat egiten bagenuen, ordu erdia pasatzen genuen dirua nondik lortu aztertzen. Napoleonek zioen gerra bat irabazteko hiru gauza behar direla: dirua, dirua eta dirua. Geuk jartzen genuen poltsikotik, eta jendeari eskaka ere hasi ginen, behartuz abertzaleak. Batzuk asko haserretu ziren. Bide bat ireki zitzaigun Caracastik diru pixka bat lortzeko, eta, adibidez, segurtasun neurrien kopiak bestaldean atera genituen. Nire inguruan neu nintzen autoa zuen bakarrenetakoa. Topolino bat neukan, eta Baionara joan behar zenean, nire kotxean joaten ginen. Halaxe bazter guztietara; errekadista ematen nuen. Eskema oso ona zen, baina egoera, prekarioa.

Zergatik moztu zenuten EAJrekin?

Gure kide batzuen izenak zabaldu zituelako. Dena dela, Gipuzkoan %80 inguru gurekin gelditu ziren. Nik ez nituen Gipuzkoako EAJkoak etsai bezala hartzen, eta segurtasun neurriak eman nizkien. Haiek ere gu ez gintuzten etsaitzat, baina EAJ barruko buruak bai, Almirantek. Bizkaiko EAJk denen izenak nahi zituen, guztia kontrolatu nahi zuen.

ETA sortu zenuten, 1958 bukaeran.

Baina pixka bat lehenago, bakea egin nahian, azkeneko bilera bat egin genuen EAJrekin Aitorrek eta biok, Baionan. EAJtik Jesus Solaun eta beste bat izan ziren. Baina ez genuen bakerik lortu. Solaunek ohartarazi zigun EAJren pisu osoa gure gain eroriko zela. Desafio bat bota zuten, gure mugimendua bukatu nahian. EGI gisa denbora bat generaman, bikoiztuta; Ekinekoak ginen motorra. Halaxe, gure mugimenduari izen bat jartzea erabaki zen. Izena aldatu genuen, ez izana.

1958ko abenduan izan al zen?

Ez dut gogoan data zehatza, baina uste dut baietz, hala izango zela. Urte bukaera zela badakit.

Non?

Deban.

Han zinen…

Hala da, bai. Benito del Valle ere bai, Txillardegi, Rafa Albisu… Bilerak puntu bakarra zuen.

Izenarena, alegia.

Txillardegik eraman zuen proposamena: ETA. Balekoa. 1959ko uztailaren 31n Jose Antonio Agirreri jakinarazi zitzaion ETA sortu zela.

Zein ziren ETAren lehen helburuak?

Jakina, Euskadiren independentzia zen helburua, baina artean gu ere Jaurlaritzak zer egingo geunden. Eta hasiera garaietan gure kezkarik handiena zen nola lortu dirua, nola metatu indarrak… Baina gertatu zen berehala hil zela Agirre lehendakaria, 1960ko martxoan, eta hura hiltzean armatu zela armatu zena.

Zer?

Agirreren Jaurlaritzak buruan zeukan fronte demokratiko bat osatzea Francoren kontra, eta saiatu zen AEBekin aliantza bat osatzen, baina Agirre hil zen, eta 1962an Municheko [Alemania] topaketa erabakigarria izan zen: EAJk estrategia aldatu zuen, ordu arteko erresistentzia borroka baztertu bezala egin baitzuen eta trantsizioan jarri burua, estatutu berri batean, Nafarroa albo batera utzita.

Pauso bat eman zenuten, ekintza zuzenaren adarra sortuta.

Bai, baina adar hura ere, nire ustez, formakuntzaren menpe egon behar zen; erabakigarria zen formakuntza, jakitea, trebatzea. Segurtasuna zen ekintza zuzenaren beste giltzarria. Esan genuen adar hori dedikatuko zela bakar-bakarrik ekintzak egitera eta horretarako jende berria behar zela. Hau da, ezin zen nahastu beste adarrekin, eta ekintza zuzenekoek, beraz, ez zuten jakingo ezer ere besteez. Horrela saihestu egin nahi zen erorketak zeudenean jende asko harrapatzea Poliziak. Zuzendaritzako pare batek ematen zizkieten aginduak, eta gero funtzionamendu autonomoa zuten.

1961eko uztailaren 18an tren bat erreitik ateratzeko ekintza saioa egin zuen ETAk. Nola duzu gogoan?

Helburua ez zen trena iraultzea, baizik eta iskanbila handia sortzea eta nazioartean oihartzuna lortzea. Baina nik uste ETAk ez zituela behar adinako neurriak hartu, ez zegoen-eta egitura ondo zehaztuta. Oso goiz zen halako saio bat egiteko, presaka antolatu zen. Gauza orok bere heldutasuna behar du. Ekintza gaizki atera zen: batzuek ez zuten egin egin behar zutena, eta beste batzuek egin behar ez zutena egin zuten. Erorketa egon zen, eta, torturen ondorioz, izen batzuk bota ziren. Trenaren istorio honetan atxilotu ninduten ni, Donostian, etxean. ETAko zuzendaritzakoa —Mahai Nazionalekoa— nintzen, torturatu egin ninduten —beira jarri lurrean eta belauniko ibili behar—, baina neurriak ondo hartuak nituen, eta nire azpian zeudenak ez ziren erori eta ez zidaten ezer harrapatu.

Kartzelara?

Bai. 10 urteko zigorra jarri zidaten. Leporatu zidaten etxea eta lantokia buzoi bezala erabiltzen nituela, baina dena gezurra zen. Segurtasun arloko arduraduna nintzen eta banekien ezin nituela leku horiek erabili lan horietarako. Gainera, inork ez zekien non sartuta nenbilen: ez etxekoek, ez lagunek… Batik bat, Soriako [Espainia] kartzelan egon nintzen. 1964an atera nintzen libre, baldintzapeko askatasunean.

Segitu al zenuen ETAn?

Gero ezin nuen jarraitu erakundean, erretako pertsona bat nintzelako. Ikastola munduan hasi nintzen, baina 1968an ETAk Meliton Manzanas hil ondoren berriro atxilotu ninduten. Ez ekintzarekin lotua, baina atxilotu. Nik egin gabeko gauzak egotzi zizkidaten. Avila [Espainia] aldera bidali ninduten, herri txiki batera: San Bartolome de Pinares. Hantxe utzi ninduen estatuak, bakarrik, eta etxe bat topatu behar izan nuen lehen egunetik. Egunero kuartel batera joan behar izaten nuen, arratsaldeko bostetan, sinatzera. Familiak dirua bidaltzen zidan, eta andrea etortzen zitzaidan bisitara.

Zer egoetaran zegoen ETA hasiera garai haietan?

ETAren sorreratik urte gutxira Ez dok amairu sortu zen, mugimendu kultural handia, euskaldun izatearen harrotasun bat zabaldu zen. Espainiako Estatuak ikusi zuen ETA indarra hartzen ari zela, eta infiltrazio operazioa jarri zen martxan, ETA garaitzeko, Espainia buruetan zeukaten komunistak ETAn sartuz eta abar.

1962an eskuratu zituen lehen armak ETAk. 1958an aurreikusten al zenuten halakorik?

Nik ez nuen jakin izan armak erosi zituela, kartzelan bainengoen. 1958an, ETA sortzean, nik behintzat ez nuen aurreikusten inoiz armak erabiliko zituela. Pentsatzen nuen frankismoaren ondoren konponbide politiko bat helduko zela, kanpoko beste batzuek bultzatuta. Ekintzak egitea erabaki zen, ez zen esaten pertsonen kontrakorik egingo ez zenik, baina pauso hori oso urruti ikusten zen. 1968 arte ez zuen hartu bide hori ETAk; ez zuen hartu berehala, beraz.

Jose Pardines guardia zibila, ETAk hildako aurrenekoa.

Baina Manzanas torturatzailea izan zen lehena ETAk propio hil zuena: 1968ko abuztuan. Ikaragarrizko jauzia izan zen. Franco bizirik zegoela hemen denek ikusten zuten kasik behar-beharrezkoa zela armak erabiltzea. Carrero Blanco zen Francoren tokia hartuko zuena, eta ETAk Carrero Blanco garbitu zuenean jende guztiak hemen ondo hartu zuen.

Hil zen Franco…

Hura hil ondoren demokrazia ezarri omen zen. Frankismoko Polizia, armada, informazio zerbitzuak eta beste oso-osorik geratu ziren. ETAk segitu egin zuen, 1981ean estatu kolpe saioa… Ezinezko egoera batera iritsi zen gauza. Ez zegoen baldintzarik bake egoera bat lortzeko, eta hemengo indar politiko bakoitzak, gainera, bere bidea hartu zuen, elkar hartu beharrean: ESB sortu, HB geroago, EAJ Gernikako estatutuaren bidean, ETApm-ko asko gero PSOEra pasatu ziren…

Badirudi laster datorrela ETAren bukaera.

ETAren eragina orain ez da batere. Gobernuak presoak ditu eta horren ordaina pagatu beharko dugu. Zigor luzeekin dago jendea barruan. Espainiako Gobernuak kobratzeko du hori. Nire ustez, ETAk lehenago bukatu behar zuen. Noiz? Auskalo!, hori zaila da esaten.

Zer behar da?

Politikan askatasuna ez da ematen. Inon ez da eman. Eta askatasuna ez da eskatzen, indarrez kentzen da. Nola? Indarrak bilduta, oroz gain. Eta herri gisa jokatuta. Lotsagarria da abertzaleen artean sokatiran jardutea. Mapa politikoan gehiengoa gara, baina askatasuna lortzen ez bada abertzaleen errua da. Batasuna gauza guztien gainetik. Gurdia ezin da zaldiaren aurretik jarri. Etorriko da batera bultza egiteko jakinduria, baina horretarako kultur maila handiagoa behar da.