«Bada kezka apalaldian gaudela, eta hausnarketa hasi nahi dugu»

Ezaguna du bulegoa. «Mahaiaren beste aldean askotan egon naiz». Urteak eman ditu euskalgintzan eragile Mikel Irizarrek (Ormaiztegi, Gipuzkoa, 1954); Topagunea euskara elkarteen federazioko lehendakaria izan zen, besteak beste. Erakundeetan ari da orain, Gipuzkoako Hizkuntza Berdintasuneko zuzendari. Udan hartu zuen postua, eta lehen urratsetan ari da oraindik. Aurreratu du aurtengo ikasturtea aurrekoaren jarraipena izango dela, aldaketa sakonik gabea. Gogoeta hasi nahi du, hala ere, euskararen aurrerabidea indartzeko. Ziklo baten amaiera datorrela uste du. Diskurtso berriak egin behar direla nabarmendu du.

Hizkuntza Berdintasuneko zuzendari zara, Euskarakoa beharrean. Zertan ikusiko da aldea?

Diferentzia erabatekorik ez. Hori da etxe honen ezaugarri on bat: 30 bat urteko ibilbidean, hizkuntza esparruan sartu den berriak ez du aurrekoek egindakoaren aurkakoa egin. Metatu egin du. Zerbitzu hizkuntza da neurri handian euskara aldundian, eta lan hizkuntza ere bai, neurri txikiagoan. Oso urrats handiak egin dira. Jarraitutasun bat egon da.

Aurreko zuzendariarekin egon zara? Zer moduzko sintonia?

Bai. Sintonia ona izan nuen. Ikuspegi asko partekatuak dira. Ez da aldaketa kolpekorik izango. Aldaketak etorriko badira, eztabaidatuak izango dira, eta, ahal den neurrian, adostuak. 2016rako, planteamendu kontinuista egin dugu; aldaketa sakonak egiteko denbora behar da, eta kontrastea nahi dugu euskalgintzarekin. Hausnarketa hasi nahi dugu. Euskalgintzan bada kezka: apalaldian gaudela, geldiunean, bidegurutzean, ziklo aldaketan... Horrek eskatzen du berrikuntza, hausnarketa. Arbitrarioa litzateke nire kabuz hastea, nire aurreiritzietatik. Helburua da urtebete hartzea patxadaz eztabaidatzeko; dauden foroak erabiliko ditugu. 2017rako prestatuko genuke aldaketaren aurrekontua. Ez dakit izango den %20koa edo %80koa.

Ziklo aldaketa zertan nabari da?

Orain dela 50 bat urte sortu ziren ikastolak, euskara batua... Egon zen indarraldi oso indartsu bat. Frankismo bukaerarekin ilusioa zegoen gauzak aldatzeko, eta oso ondo uztartu zen. Euskararen biziberritzean emaitza asko eman ditu. Bide bat egin da, baina adierazle soziolinguistikoetan eta esparru askotako pertzepzioetan ez dago hasierako hazkundea, eta berriz sortzen ari dira erresistentziak edo sabai batzuk. Sentsazioa dugu gauza igualak errepikatuz lehen egon diren hazkundeak ez direla errepikatuko. Gauzak ezberdin egin beharko ditugu emaitza ezberdinak nahi baditugu.

Jauzi bat emateko zimendurik badago, indarrik eta girorik?

Sortzen ari da. Herri honetan, ez euskalgintzan soilik, egon da aldagai politiko oso garrantzitsu bat. Trantsizioaren irteeran bi bide bereizi ziren: batzuek erakunde propio eta instituzionalera jo zuten; beste batzuek, erakunde horiek ez zirela aski, eta gizarte mugimenduak eta beste tresna batzuk erabiliko zirela. Horrek utzi du lubaki bat gizarte mugimenduen eta erakundeen artean. Borroka armatuak sakondu egin du. Aro politiko berrian, gainditzeko aukera dago, eta premia.

Gipuzkoako kasua paradigmatikoa izan daiteke —badakit karikatura dela, eta ez nuke inor mindu nahi—. Alde batean zeuden batzuk pankartaren atzean, eta bestean, beste batzuk, erakundeen atzean. Une batean, jauregikoak pankartara pasatu ziren, eta pankartakoak, jauregira. Ondorioa? Ez da praktikoa tartean lubakiak egotea. Ibili behar bada, praktikoagoa da zelai bat jartzea. Esparru komun batzuk edukitzea komeni zaigu, denok eroso ibiltzeko modukoak. Nahi nuke euskararen inguruan esparru komuna sortzea.

Karikatura horretan, non ikusten duzu zure burua?

Ibili naiz lubakia bete nahian, eta egurra jasoz alde batetik eta bestetik. Euskalgintzan ibili garen batzuek ezaugarri hori izan dugu. Hiztun komunitatearen kontzeptua erabili dugu siglen edo alderdien interes legitimoen gainetik. Ni euskaltzalea naiz beste ezer baino lehen; beste batzuk alderdi edo ideologia batekoak dira, eta gero euskaltzaleak. Indartu nahi dut hemendik hiztun komunitatearen kontzeptua: euskara bada batzen gaituena, goazen euskararen interes oinarrizkoak jartzera beste interes batzuen gainetik.

Baduzu itxaropena gobernuan profil independenteari eusteko?

Nik honezkero ez dut asko erakutsi behar. Ez nago ibilbide politiko baten hastapenetan, baizik aktibismo baten azken txanpan. Noski, izendatu nautenei eta erakundeari leialtasuna zor diet, baina euskararen interesa jarriko dut beste gauza guztien gainetik.

«Defektuz» euskaraz egingo du aldundiak; «lehentasunez» esan zuen aurrekoak. Alderik bada?

Ez. Biak erabili izan ditugu. Defektuzkoa Carme Junyent katalanzaleari entzun nion. Galdetu zioten katalan estatuan ofizialak izango al ziren katalana eta gaztelania. Esan zuen: «Ofizialtasunak ez dit balio; hizkuntza bati ez dio ezer bermatzen». Izan liteke ofiziala, eta presentzia apartekorik ez izan. Nahi zuen katalana defektuzko hizkuntza izatea Katalunian; printzipioz katalanez egitea, eta arrazoiren bat badago beste hizkuntza batean zer edo zer egiteko, orduan pentsatzea. Zentzu horretan, izan daiteke lehentasuna baino erradikalagoa.

Urkijoren beldurrik badaukazu?

Ez. Ofizialtasunak ematen ditu babes juridiko minimo batzuk. Azken boladako sententzietan badirudi babes juridikoa badagoela. Bestalde, espero dut Urkijok ez duela luzaro segituko karguan.

Zehaztuko duzue irizpiderik agerraldietan euskara erabiltzeko? Ahaldun nagusiak euskaraz egin zuen lehen agerraldi osoa; diputatu batzuek, oso gutxi.

Lehen zirriborro batekin ari gara. Urrian egon daiteke indarrean. Protokolo batekin ere ari gara. Eralan ikerketa prozesuan atal bat zegoen jendaurreko ekitaldiei buruz. Ondorio bat zen ona litzatekeela protokolo bat finkatzea eta eragileetara zabaltzea. Banaka ibili partez, saiatu ahalik eta gehienek erabiltzen, hedabideei garbi esanez zein den joko zelaia.

Arnasguneen kontzeptuak indar handia hartu du. Legez babes berezia beharko lukete?

Ari bagara esaten helburua dela defektuz euskaraz funtzionatzea, horrek kasik ekarriko luke Gipuzkoa bera arnasgune bihurtzea. Arnasgune geografikoetan, bi higadura mota daude. Bat, seguruenik, saihetsezina: telebista etxeetara sartu aurretik, herri horiek askoz bakartuago zeuden, eta eragina askoz txikiagoa zen; Internet sartuta, zer esanik ez. Beste batzuk saihets daitezke, eta saihestu behar dira. Aurreko aldundian egin zen oso lan ona: eragin linguistikoaren ebaluazioa. Ohitu bagara ingurumen fisikoa zaintzen, logikoa da ingurumen linguistikoa ere zaintzea. Herri batean 300 biztanle badaude, ez dezagun egin urbanizazio bat 500 biztanle eramango dituena, auskalo nondik eta zer hizkuntza profiletakoak. Orekatu dezagun.

Euskalgintzarekin elkarlanean aritzea aipatu duzue, tartean Uemarekin. Tolosak ez du argi jarraitu edo ez. Kezkaz bizi duzu?

Lan bat dago egin beharra. Bi elementu daude. Bat, teknikoa: herri txikien mankomunitate bezala sortu zen Uema, zerbitzuak partekatzeko; horretara mugatuko balitz, ez luke zentzu handirik udal handiagoak egoteak. Bestetik, politikoa: lubakitik dator. Uemako bazkideak gehiago izan direnez kolore batekoak, Uemak ere ondorioz hartu du kolore bat. EAJ ez da beti eroso egon. EAJko alkatea duten udaletan posizio ezberdinak daude. Nire proposamena da Uema indartzea, orain arte baino zerbait gehiago izatea. Defektuz euskaraz funtzionatuko duen Gipuzkoa horretan, Uema oso inportantea da. Baldintzak zein dira? Batetik, Uemak nahi izatea; bestetik, Ueman kolore politikoak orekatzea edo lausotzea, denak eroso egotea. Badut esperantza. Horren alde egingo dut.

Aldundiak animatuko ditu udalak Ueman sar daitezen?

Hizkuntza Berdintasuneko zuzendariak animatuko ditu, eta saiatuko da diputazioak ere anima ditzan. Horraino esan dezaket.

Hautatu berritan, Josu Labaka Uemako lehendakariak «zoru komuna» aipatu du. Zuk ere sarritan adierazi duzu. Sintonia bat nabari da?

Uste dut baietz. Hizkeran bat etortzeak ere errazten ditu gauzak. Hiztun komunitatea eraikitzen da zoru komun baten gainean. Zoru komunaexistitzen da, eta gauza askotan erabili dugu; falta da formulatzea.

Zertan oinarritu behar da zorua?

Behar dugu diskurtso multzo bat, denok eroso egoteko. Egon daiteke diskurtso euskaltzalea, euskaran zentratua: orain arte gehien zabaldu dena da, baina badago pertzepzioa esparru batean duela argia, eta itzal asko sortzen dituela bueltan. Ideia da beste foku zabalago bat piztea, diskurtso demokratikoa, berdinzalea: pertsonei aitortu askatasuna hizkuntza hautatzeko, baina gogoratu askatasunak berdintasuna eskatzen duela, eta hori bakarrik dela posible denok elkar ulertzen badugu bakoitzak egindako hautuan. Gutxienez ulertzeko obligazioa dago. Maila kolektiboan, ezin denez egon gaztelaniaren eta euskararen arteko berdintasun kuantitatiborik, gehienez ere orekatu daiteke euskarari funtzio berezko batzuk emanda. Hor dago oinarria esateko Gipuzkoako erakundeek lehentasunez edo defektuz euskaraz funtzionatu behar dutela. Hain zuzen ere, oreka bila.

Hori betetzeko, gutxienez denek ulertzea behar da. Helduen euskalduntzean zer asmo duzu?

Erronka bota diot HABEri: ulermena bakarrik lantzeko metodologia bat ea egiten duten. Orain aurkeztu duten A1 maila lortzeko 125 ordu behar badira [hasiera-hasierako maila da A1], lau gaitasunak minimo batean landuta, imajinatu ulermen maila minimo bat lor daitekeela 50 orduan: bilera bat jarraitzeko gai izatea, nahiz eta gero gaztelaniaz hitz egin berak. Hori lortuko bagenu, arazo asko konponduko lirateke. Norbaitek esango baligu «No entiendo euskera», txistea eginez esango genioke hartu Ulermin Forte pilula, debalde jarri, joan euskaltegira eta etorri bi hilabete barru.

Doako euskalduntze ikastaroak planteatzen ari zara, beraz?

Doakotasuna denon desideratuma da. Beste gauza bat da zenbateraino eta zer kasutan den bideragarri. Mundu osoan dago eztabaida: erabateko doakotasuna edo kostu minimo bat jarri, gehiegikeriak saihesteko. Doakotasun unibertsala kolpetik ezartzea ezinezkoa da. Bada bide bat egin beharrekoa. Oso beheko mailetan horretara jo beharko genuke; konpromisoa dagoen momentutik, egon daiteke koordainketa bat, eramangarria, bakoitzaren errentarekin eta emaitzekin lotua.

Aurrekontuko diru kopuruan egongo da aldaketarik?

Esan didate aurtengo kopuru iguala izango dela. 2017rako bai, hausnarketaren ondoren, nahi nuke birmoldatu, gehienbat berrikuntzaren bidetik: zer egin behar dugun berri, emaitza hobea lortzeko. Berritasun elementu horiek identifikatuta dauden momentuan, konpromisoa da baliabide gehiago egon daitezkeela. Baliabide gehiago gauza berak egiteko, ez. Esperantza badaukat legealdi honetan zuzendaritza honen aurrekontua igoko dela.

Gainerako herrialdeen aldean, aurreratuago dago Gipuzkoa, eta proiektuak ere bide horretatik doaz; «defektuz» euskaraz egitea, esaterako. Bada arriskurik Gipuzkoak aurrera egin, eta besteak atzetik geratzeko?

Izan daiteke errealitate bat, baina ez nuke arrisku gisa planteatuko. Edozein kasutan, planteamendua da erakunde eta eragile guztien artean koordinazioa eta lan horizontala egon behar dela. Ezin da hizkuntza politika iguala egin Gipuzkoan edo Erriberan. Horrek berak ere errealitatera hurbildu litzake zenbait planteamendu: egoera konplexua denean planteamendu sinpleekin edo oso berdinekin jarduteak leku ezberdinetan, horrek batzuetan sortu ditu arazoak. Batzuetan, ematen zuen harik eta Erribera ez dakit noraino iritsi arte Gipuzkoan ezin zirela gauzak egin. Abiada diferenteak egon daitezke, norabidea bera bada. Arriskua egon daiteke, inkomunikazioa badago.