Iratxe Urizar (Bilbo, 1974) izango da Euskal Herriko Giza Eskubideen Behatokiko lantaldeko kideetako bat. Euskal Herrian giza eskubideen urraketen alorrean eskarmentu handia duen abokatua da, eta, haren ustez, asko egin bada ere, oraindik asko dago egiteko. Auzitegietan «estrategikoki» jardungo dute, kasuan-kasuan, nazioarteko zuzenbideak eta memoriaren alorrean dauden tresnak baliatuz. Espainiako Estatuaren biktimek jasan duten «diskriminazioa» azalarazi eta egia judiziala lortzeko egingo dute lan.
Foro Soziala desegin zenean bazen kezka bat, hutsune bat sortuko zela. Hura betetzeko asmoa du Behatokiak?
Foro Soziala desegin ostean, egin zen hausnarketa bat Egiari Zor-ekin batera, eta diagnostiko bat iritsi zen: bide bat egin da, zalantzarik gabe. Aurrerapausoak eman dira. Baina oraindik ere badago hutsune handi bat, batez ere, justiziaren atalean. Oinarriak hiru dira: aitortza, erreparazioa eta berriz ez gertatzeko bermea. Aitortzaren bidean jarri gara, pauso oso garrantzitsuak eman dira. Bi lege daude, txosten akademikoak zigilu instituzionalarekin torturatuen aitortza egiten dutenak... baina erreparazioaren aldetik hankamotz geratzen gara, eta berriro gertatuko ez denaren bermea falta da.
Zer bide jorra litezke?
Aitortzaren inguruan egin diren txostenetan biktimak modu abstraktuan agertzen dira, egileak ez dira ageri, ez da inongo erantzukizunik argitu eta eskatu. Are gehiago, guztiz kontrakoa gertatu da, baditugu ministro ohi batzuen adierazpenak non justifikatu egiten duten Espainiako Estatuaren biolentzia hori, inpunitate osoz.
Behatokiaren aurkezpenean aipatu zenuten funtzioetako bat fiskalizazio soziala da. Azalduko zeniguke?
Ikusten genuen behar bat biktimak laguntzeko justizia eskatzeko bidean behar den tokira iritsi arte, erantzukizun horiek argitzeko orduan laguntzeko. Agerian utzi nahi dugu orain arte biktimen artean egon den tratamendu diferente hori; bestalde, batzuek bere justizia izan dute, zigor makineria guztia egon da bere gogortasun guztiarekin. Eta, aldiz, baditugu Espainiako Estatuaren biktimak izan direnak, torturatuak kasurako, ez dutenak izan inor kontuak emateko, «diskriminatuak» izan dira.
Orain artekoak ikusita, espero da emaitza ezberdinik?
Egiten ari garena da hausnartu, nazioartean zer-nolako tresnak eta baliabideak dauden ikusi. Urraketa bakoitza salatzeko orduan, auzitegitan estrategikoki jardungo dugu, kasuan-kasuan. Naparraren kasua, esaterako: desagerpen behartu bat egon dela aitortua dago ofizialki, eta nazioarteko talde batek onartu du estatuaren izenean aritu ziren pertsonak egon zitezkeela desagertze horren atzean. Begiratuko dugu halako kasuetarako nazioarteko erakundeetan zer tresna dauden. Elkarlanerako bidea irekita daukagu Torturaren Kontrako Kontalariarekin, Exekuzio Estrajudizialen Kontalariarekin, Egiarako eta Justiziarako Kontalariarekin eta Epaile eta Magistratuen Independentziarako Errelatorearekin, besteak beste.
Biktimekin egon den tratamendu asimetrikoari helduko diozuela esan zenuten agerraldian.
Torturatuak izan direla aitortzen da, baina biolentzia hori nork egin duen ez da aipatzen; eta, esan gabe doa, torturatuak salaketak jarri dituztenak baino askoz gehiago izan dira. Bestalde, beste hainbat biolentzia ez dira onartu. Adibidez, kartzelaldian urteak egin dituzten pertsonak, eta gero epaiak absoluziotan bukatu dutenak; ez da inolako aitortzarik eta erreparaziorik egon haiekiko. Estatuak egin duen indarkeria bat egon da segurtasunaren izenean, terrorismoaren kontrako borrokaren izenean, non hainbat urraketa egin diren, eta horiek ere salatu behar dira, aitortu behar dira, eta erreparatu beharko dira.
Behatokiak zer lan egiteko asmoa du ildo horretan?
Uste dugu gizarte zibilak eragile aktibo izan behar duela aitortzaren bidean eta eskubideen defentsan. Erakundeen lana bere bidetik joango da, baina beharrezkoa da gure aldetik ere txosten propioak proposatzea.
Eskarmentua baduzu tortura salaketen kudeaketan. Talaia horretatik, zer oroitzapen dituzu?
Gogorra da etortzen zaidan lehen adjektiboa. Batzuetan, sarekadak oso handiak izaten ziren, jende asko egoten zen batera inkomunikatuta, tortura salaketa lazgarriak ziren. Eta jende asko egon zen inkomunikatuta. Baina torturatuen sarean-eta ari diren moduan, torturatuak torturatu moduan ere ez zuten euren minez bakarrik hitz egiten, baizik eta talde baten kontra egiten zen minaz. Min komun bat dago, aitortzarik eza ere bai.
«Jaurlaritzan iruditzen zait oinarri batzuk jarri dituztela, nahiz eta oraindik ez den behar bezala garatu»
Foro Soziala sortu aurretik Behatokian ibilia zinen zeu ere. 2000. urteko lehen hamarraldi hartan ez zen erakundeen aitortzarik. Aitortza ofiziala iritsi izanak zer esan nahi du?
Garai hartan salatzen genuena bide onetik zihoala, eta nolabaiteko oniritzi bat, onarpen bat ematen zaiola guk hasitako lanari. Bestalde, pentsa liteke zigorrik ez badago ez dagoela aitortzatik, baina hori ez da beti horrela. Aitortza bide diferentetatik egin liteke: izan liteke sinbolikoagoa edo ez, exekutiboagoa edo ez. Baina, zalantzarik gabe, horrelako txosten batek aitortza maila handia ematen die testigantzei.
Eusko Jaurlaritza osatu berria da, Justizia Sailaren eskutik bizikidetzaren bulegoa berritu dute. Zein da Lehen inpresioa?
Hastapenetan gaude esparru honetan, eta lan handia dago oraindik. Aurreko taldeak egin du lan bat, baina asko dago egiteko. Iruditzen zait oinarri batzuk jarri dituztela, nahiz eta oraindik ez den behar bezala garatu, urraketa ezberdinen inguruko txostenak publikatzeko daudelako. Lantalde berri bat sartu da, eta ikusiko dugu zer bide segitzen duen.
Espetxe eskumena Jaurlaritzarena da. Euskal presoen egoeraren gaineko jarraipena ere egingo duzue?
Bizi guztiko espetxe zigorrak indarrean daude oraindik, eta hainbat urraketa gertatzen ari dira, sakabanaketa politika bukatu den arren. Urraketa horiek behatuko ditugu.
