«Andre presoek badute ekiteko gaitasuna; aurre egiten diote aginteari»

«Espetxean sartu aurretik jada bizi dute bazterkeria, eta hori areagotu egiten da kartzelan». Hala laburtu du emakumeek espetxeetan bizi duten egoera Elisabet Almeda Bartzelonako Unibertsitateko soziologiako katedradunak. Urteak egin ditu andreekiko kontrol soziala eta espetxe egiturak ikertzen, eta horri buruz aritu zen atzo, IPES Gizarte Ikerketarako Talde Eragileak Bilbon antolatutako Kartzela kalera mintegian.

Espetxeak logika androzentrikoa duten egiturak direla diozu. Zergatik?

Historikoki, emakumeak desberdinki zigortu dira. Are, modu diferentean ez ezik, modu zorrotzago batean zigortu dira emakumeak. Hala azaltzen dute testigantzek eta ikuspegi kritiko eta feminista batetik egindako ikerketek. Espetxeetan andreak baztertuak dira, baina kartzelara sartu aurretik ere diskriminazio egoerak bizi dituzte. Espetxean sartzean berriz baztertu eta diskriminatzen dira. Horrek erakusten du kartzelek logika androzentrikoa dutela eta zigor-arauak maskulinizatuak direla. Esan beharrik ez dago espetxe logika osoaren aurka gaudela, baina emakumeen kasuan egoera are larriagoa da.

Hain justu, zigor hirukoitzaz hitz egiten da: zigor penala, zigor soziala eta zigor morala jasaten dute emakumeek.

Hori da. Ez da oraingo kontua, XIX. mende amaieran hasi ziren zenbait autore hori salatzen. Garai hartan esaten zen andre espetxeratuek bi rol hautsi zituztela, rol penala eta rol soziala, legea hausteagatik eta emakume gisa egozten zaizkien rolak ez betetzeagatik. Zigor morala ere gehi liteke «emakume onaren» rol hori hausteagatik. Ordutik, espetxe politikak bere horretan iraun du, eta, gaur egun, kriminologia positibista eta sexista horren zantzuak nabari dira. Ondorioz, badago uste hori andrazkoak gehiago zigortu behar direla rol bat baino gehiago hautsi dutelako.

Itziar Moreno euskal presoak BERRIA-ra bidalitako artikulu batean zioen espetxeek eginbehar sozializatzaile handia dutela. Zioenez, emakume normatiboak sortzea da xedea, eta kartzelan arau hori hautsi dutenak daude: prostitutak, migratzaileak, militanteak... Ados al zaude?

Arrazoi osoa du. Espetxeek normatibizazioa dute xede; muturreko normatibizazioa da. Eskolek, lantokiek eta espetxetik kanpoko hainbat egiturak ere badute eginbehar hori, baina kartzelan dena gaindimentsionatzen da, eta diziplina askoz handiagoa da. Kontuan hartzekoa da, bestalde, egituren gaineko kontrolik gabeko guneak direla eta, horregatik, eskubideak urratu egiten direla. Agerikoa da pobreziarekin dagoen kriminalizazioa, baita immigrazioaren eta ijitoen aurkakoa ere. Horretaz gain, badago arazo bat preso politikoekin. Edonola ere, kartzelan dagoen jendea pobrea da; hori zigortzen da: pobrezia, eta ez delitua.

Salatu izan duzu emakumezkoen espetxeetan oso handia dela psikofarmakoen erabilera.

Emakumezko presoen medikalizatzea izugarria da. Espetxetik kanpo ere bai, baina kartzelan are gehiago gertatzen da. Pilularen abusua dago. Are gehiago drogatzeko balio du, eta horrek ez du laguntzen kartzelan dauden andreek ikus dezaten jasotzen duten tratua ez dela justua eta eskubideak urratzen zaizkiela.

Gainera, salatu duzu andreentzako egokitutako espetxe gutxi daudela Espainiako Estatuan. Nolako eragina du horrek?

Gutxi direla aitzakia hartuta, ez dago emakumezkoentzako bereziki sortutako espetxerik ia; hiru bat izango dira estatuan. Horietan badago halako ikuspegi bat, tailer eta ekintza gehiago egin ditzakete, esaterako. Baina halako kartzela gutxi daudenez, emakumezkoek gizonezkoentzako makrokartzeletan amaitzen dute, egokitutako modulu batzuetan. Kartzelako gune txikienean egoten dira, eta jasotzen duten arreta profesionala eta dituzten baliabideak urriak dira. Modulu txikiak direnez, askotan ez dira kabitzen emakume preso gehiago, eta, ondorioz, urrunago dauden espetxeetara bidaltzen dituzte.

Hain justu, euskal preso emakumeen kasuan, ohartarazi da andre izateagatik are gehiago urrundu eta bakartzen dituztela. Zein iritzi duzu?

Aipatu dugunagatik, urrunketaren eta sakabanaketaren errealitatea hala da. Ez zaie soilik datu orokorrei begiratu behar, proportzioei begiratu behar diegu, eta hor ohartuko gara urrundutako andreak gehiago direla.

Egoera latzak bizi dituzte andreek espetxean, baina badute eragiteko eta egunerokoari aurre egiteko gaitasuna, ezta?

Lekuan leku, modu desberdinean egiten diote aurre egunerokoari. Garrantzitsua da hau aipatzea: emakume hauek badute ekiteko gaitasuna; agentzia, alegia. Erresistentziak jartzen dizkiote autoritateari. Ezohiko matxinadak egiten dituzte: maindireekin irteten dira patiora, eta bertan egiten dute dantza, jaia, protesta... Egunerokoa eta diziplina haustea da helburua. Emakumeen arteko harreman sexual eta afektiboak ere apurtzaileak dira. Horrek ezinegon handia sortzen die espetxeetako langileei, eta kolokan jartzen du egitura zurrun hori. Beraz, hori ere bada erresistentzia praktika bat. Bestalde, antolatzen dituzte sareak eta ekintzak: antzerkia, irrati komunitarioak... Hau da, emakumeak ez dira soilik espetxeetako biktimak, praktika erresistenteak eramaten dituzte aurrera. Are gehiago, kartzelatik kanpo ere jarraitu dute antolatzen, eta badira espetxetik pasatutako emakumeen elkarteak ere.

Maria Ruiz Torrado ikerlariak euskal espetxeetan dauden andreen eta haien praktika erresistenteen inguruko tesia egin du. Aipatzen zuen askatasun mugatua izan arren andre horiek badirela agente sozialak.

Hala da, bai.

Azaltzen du, gainera, Sherry Ortner ikerlaria oinarri hartuta, praktika horiek kontzienteak eta inkontzienteak direla.

Jakina, erresistentzia eta egunerokoarekin haustea modu askotarikoa izan daiteke. Ez du zertan izan erresistentzia «feminista» edo «hauskorra». Askotan, egunerokoarekin hauste hori nahikoa da erresistentzia egiteko.

Egoera hauei iraunarazteko, beraz, beharrezkoa da ikuspegi androzentrikoa duen sistema judizial bat izatea, ez da hala?

Zigorraren eta kontrolaren sistema osoa da androzentrikoa: espetxe politika, sistema judiziala, autoritatea... Beraz, kartzelak aztertzeko, eta bertan gertatzen diren erresistentzien berri izateko, beharrezkoa da ikuspegi feminista bat, emakume horiei ahotsa ematen diena.