«Adiskidetze prozesuak epe luzekoak izan ohi dira»

Tentuz mintzatu da Euskal Herriaz Brandon Hamber hegoafrikarra Parisko bake konferentzian, biktimei buruzko hitzaldiaren ondoren BERRIAri eskainitako tartean. Gomendioak eman baino gehiago, bertze herrialde batzuetan ikasitakoak azaldu ditu, adibide gisa. Euskal Herrian gatazka nola konpondu, ordea, hemengo eragileen esku dagoela dio.

Psikologoa da ikasketaz, baina nazioarteko aditu gisa parte hartu zuen herenegun Victor Hugo aretoan. Ipar Irlandan gatazkaren konponbidearen arloan ari den Incore institutuko zuzendaria da, eta hurbiletik bizi izan ditu Hegoafrikako apartheid-a zein Ipar Irlandako prozesua bera.

Zuretzat, zein garrantzi du Parisko konferentzian egoteak?

Zehazki, euskal gatazkaren biktimen arloari buruz hitz egitera etorri naiz. Banekien ikuspuntu ezberdinak dituen jendea etorriko zela, eta uste dut anitzentzat erronka bat izan dela. Baina aukera paregabea da, aldi berean, etorkizun berri bati begira bertze zerbait eraikitzeko.

Hegoafrikako eta Ipar Irlandako prozesuak ezagutu dituzu. Ikuspegi horretatik, nola ikusten duzu Euskal Herrian gertatzen ari dena?

Oso zaila da gizarte baten parte ez den norbaitentzat ezein testuingururi buruzko iruzkinik egitea: ez nuke erran nahi, beraz, zuen egoeraz aditua naizenik. Halere, dakiguna da, biktimen prozesuari dagokionez, bai Ipar Irlandan, bai Hegoafrikan, bietan epe oso luzeko prozesuak egin behar izan direla. Hegoafrikan errazagoa izan zen, nolabait, aski fite onartu zelako biktima gehienak apartheid estatuaren biktimak zirela. Eta, horretarako, oso garrantzitsua izan zen Egiaren eta Adiskidetzearen batzordearen bidez haiei ahotsa eman ahal izatea. Hegoafrikako erronka bertzelakoa izan zen: apartheid estatuak biktima anitz utzi dituenez, oso zaila izan zen gerora ere haiei ahotsa ematea. Badago oraindik haren iraganari eta kontakizunari buruz mintzatu nahi duen jendea, baina batzordeari 1998an eman zitzaion bukaera.

Eta Ipar Irlandan?

Pixka bat ezberdina da, biktima izaera bera ezbaian dagoelako han. Adibidez, badira estatuaren bortizkeriak eragindako biktimak, eta indar paramilitarren indarkeriak eragindakoak. Eta gatazkaren jatorriak oso ezberdin ulertzen dituzte bi aldeek. Hor garrantzitsua izan da bizitakoa partekatzeko elkartzea jendea, gertakariei buruzko interpretazio oso ezberdinak izan arren.

Ipar Irlandara lehen aldikoz joan nintzelarik, 1996an, oso zaila zen irudikatzea estatuaren zein paramilitarren bortizkeriaren biktimak elkarren ondoan eseri eta elkarren istorioak entzuten arituko zirela. Baina prozesu anitzek jendeari esperientziak trukatzeko aukera eman diote. Eta gatazkaren biktima gisa hitz egin dute, modu enpatikoan. Gaur egun, badira bi aldeetako biktimak batzen dituzten taldeak, lobby gisa lan egiten dutenak pentsio eta kalte-ordainak biktima guziek jaso ditzaten.

Ez dakit adibide hori baliagarria izanen zaizuen, baina argi dagoena da prozesu horiek denbora luzea behar izan dutela. Uste dut, halere, erakusten dutela aldaketa prozesuak posible direla. Garrantzitsua da oroitzea, bertzalde, ezin duzula jendea behartu elkar entzutera: baldintza politikoak sortu behar dira jendea mintzatu ahal izateko.

Herritarren arteko adiskidetzeaz aritu zara. Baina zer egin dezakete politikariek?

Ez dakit Euskal Herrian zer egiten ahalko duzuen, baina uste dut badirela zenbait gauza interesgarri prozesu hauetan. Adibidez, prozesu sinbolikoak. Ipar Irlandan, maiz, aurkako bi talde politikoren arteko esku emateak izan dira. Eta esku emate hori keinu sinboliko bat da, jendeari etorkizuna irudikatzen laguntzen diona. Tokikoa izan daiteke, edo nazioartekoa. Erraterako, Gerry Adams Etxe Zurira gonbidatua izatea eta Bill Clinton hari eskua ematen, sinbolo bat da, erakusten duena bere alderdia bake prozesuaren parte izanen dela. Berrikiago ere, Gerry Adamsek erreginari eskua emateak oroitarazten digu oraindik gauzak mugitzen ari direla, eta gehiago ere mugi daitezkeela.

Baina aitortza prozesuek ere egon behar dute prozesu sinbolikoekin batera. Adibidez, izan daiteke zuzenean onartzea sufrimendua eragin duzula. Edo zure alderdiak edo estatuak berak gatazka okertzea ahalbidetu zuten baldintzak hartu zituela onartzea. Seguruenik, oso ezberdina izanen da Euskal Herrian, baina Ipar Irlandan horrelako keinuak oso garrantzitsuak izan dira gizarteari ulertarazteko gauzak aldatzen ari zirela. Eta ulertzen dugu zuen kasuan zailagoa izan daitekeela, zeren eta gurean akordio bat negoziatzen ari zen bitartean egin baitzen. Euskal Herrian, ordea, bakea egiten ari zarete, baina prozesu formalik gabe. Uste dut marko bat, egitura bat behar duzuela, eta nik uste behin egitura hori izanda errazagoa izanen zaizuela: orduan politikariei egokituko zaie lan egitea, eta ez biktimei.

Horretaz guziaz hitz egiteko etorri zara Parisera, eta aberasgarria dela diozu. Zer espero duzu atera daitekeela hemendik?

Frantziako, Euskal Herriko —eta espero dut Espainiako— eragileei dagokie prozesu hau aitzina eramatea. Baina Frantziako politikariei entzun diedanaren arabera, ulertu dut badirela gatazkaren aspektu batzuk maila formalago batean tratatuak izateko aukerak, lehenago egina izan ez zen maila batean. Hori da ene itxaropena. Parte hartu dudan hitzaldian, zehazki, oso testuinguru ezberdinetako biktimek hitz egin dute. Hona etortzeko izan duten ausardia izan dadila pauso gehiago emateko dugun esperantzaren adierazgarri.