«40 urteren ondoren, familia birbiktimizatzen ari dira oraindik»

40 urte bete dira aurten Jose Miguel Etxeberria Alvarez Naparra Komando Autonomo Antikapitalistetako militantea eta errefuxiatua desagertu zenetik, eta orduz geroztik ez da haren berririk izan. Jon Alonsok (Iruñea, 1958) umetan ezagutu zuen Etxeberria, eta ongi ezagutzen ditu bi kasuak: desagerpenarena, eta familiaren berrogei urteko bilaketarena. Biez idatzi du Naparra, kasu irekia liburua (2020, Elkar), Tene Mujika bekari esker. Hainbat elkarrizketa, dokumentu eta bizipen pertsonal harilkatu ditu.

Naparraren auzian gutxien-gutxienez bi kasu daudela azpimarratu duzu. Zergatik?

Naparraren kasua ezaguna da gertaera triste eta gogor gisa: hori jakina da. Baina, hurbilduta, konturatzen zara desagerpena bakarrik ez, gero berrogei urtez gorputzaren bila ibili den familiaren kasua dagoela, eta hori ere bere horretan badela kasu bat: horretara dedikatu duten energia eta borondatea, zer kemen erakutsi duten, nola mugitu diren toki guztietara orain gauden egoeran egoteko...

Liburuaren hasieran aipatzen duzu gaur egun batzuek anakronismoz epaitzen dutela iragana. Zuk garrantzia eman diozu testuingurua azaltzeari. Zergatik?

Funtsezkoa iruditzen zait. Batzuek esaten dute hori borroka armatua justifikatu nahi izatea dela, baina ez. Nik uste dut, kasu honetan eta gainerako guztietan gauzak ganoraz eta tranparik gabe ulertzeko, ulertu behar dela gertaera horiek gertatu ziren unean nolakoak ziren gizartean gainerako gauza guztiak: zer giro zegoen, jendeak zer pentsatzen zuen... Orain dela 40 urteko mentalitatea gaurko begiekin begiratzea tranpa bat da.

Bi hipotesi nagusi daude Naparraren desagerpenaz: BVEk hil zuela diote batzuek, bertze batzuek ETA militarrari egozten diote. Biak azaltzen badituzu ere, zuk uste duzu BVE izan zela. Zergatik eman duzu zure iritzia?

Alde batetik, iruditzen zaidalako zintzoagoa dela esatea nik zer pentsatzen dudan. Inplikatua sentitzen naiz kasuarekin, eta, ondorioz, nik ere nire iritzia eman dut. Gero, ez dago frogarik, eta, zer gertatu zen jakiterik ez dagoenez, dena dira hipotesiak. Nik errespetatzen dut beste hipotesia duen jendea, baina aldi berean iruditzen zait zeharkako frogak nahiko argiak direla.

Zer froga, adibidez?

Esate batera, hor daukagu Teresa Rilok eta Ana Maria Pascualek joan den urtean atera zuten liburua [Cherid. Un Sicario en las cloacas del estado, 2019]: horren bidez ezagutu edo berretsi ahal izan ditugu Escalerasi buruzko gauza batzuk [Komando Autonomo Antikapitalistetako militante ohia zen Julio Cabezas Centeno Escaleras, eta salataria izateaz akusatu zuten]: [Jean-Pierre] Cheridekin lan egiten zuela, kobratu egiten zuela Cheridek emandako dirutik... Cherid BVEkoa zen, eta, gero, GALekoa... [Harreman txarra ei zuten Naparrak eta Escalerasek, eta horrekin lotuta egon daiteke desagerpena, bertzeak bertze].

NBEk ere aitortu zuen 2014an.

Bai, bortxaz desagertutako pertsona izendatu zuen. Eta argi uzten du bortxaz desagertzearen delituak zer ezaugarri dituen: estatuek egina izan behar du desagerpenak, zuzenean edo zeharka, eta estatu horiek informaziorik ez ematea da bigarren ezaugarria., Izendapen horren bidez, NBE esaten ari da, zeharka bada ere, estatuak desagerrarazi zuela.

Espainiak ez zuen terrorismoaren biktimatzat hartu familia.

Beste zeharkako froga bat da hori. Eta ikustea familiak Espainiako epaitegietan egin dituen eskaeren ehuneko handi bat ukatu egin dizkiotela. Are, Ismael Moreno epaileak 2004an kasua itxi zuenean esan zuen ez zegoela jakiterik desagertuta zegoenik ere!

Horrek guztiak eramaten nau ondorio horretara, nahiz eta egia izan garai hartan ETA militarraren eta Komando Autonomoen arteko giroa oso tenkatua zela. Baina hori beste kontu bat da. Eta gauza bat da nire iritzia, baina beste bat da familiarena. Eta familiarena, dudarik gabe, beti izan da BVE izan zela.

Aipatzen duzu azkenean familia atera dela galtzaile hipotesien arteko talkatik. Zergatik?

Komando Autonomoen eta ETA militarraren arteko harremana oso txarra zenez garai hartan, eta haien artean liskarra sortu zenez auzi hau dela eta, erdian eta alde guztietatik jasotzen familia gelditu zen. Denborarekin, horri buelta eman zaio, baina urte askotan familia bakartua gelditu zen.

Nahasmendu handia dago kasuaren inguruan. Uste duzu nahita egindakoa izan dela?

Bai. Adibidez, BVEk desagerpenaren ondoren bost komunikatu bidali zituen prentsara, eta horietan kontraesanezko datuak jarri zituzten. Ematen du, azken finean, horren helburua zela saltsa gehiago nahastea eta gauzak argitu beharrean gehiago korapilatzea.

Desagerpena «krimen perfektua» dela diozu...

Hain zuzen, ez dagoenez objekturik —ez hilotzik ez ezer—, ez dago errudunik. Horregatik, gerta daiteke epaileak esatea: «Nola dakit ez dabilela hortik zehar?».

Familiak ez du aitortza ofizialik jaso duela gutxira arte, eta Espainian eta Frantzian egindako ikerketak ere urriak izan dira. Zerbaiten adierazle da?

Bai: erakusten du borondate gutxi daukatela kasua argitzeko. 1980. urtean Frantziako agintariek ikerketa bat jarri zuten martxan, eta bi urtean itxi egin zuten, esanez euren arteko kontu garbiketa bat izan zela: oso ikerketa eskasa egin zuten. 1999an, familiak Espainiako Auzitegi Nazionalean kereila bat aurkeztu zuenean, hor ere epaileak gehienetan ukatu egin zituen familiak eskatzen zituen lekukotasunak eta diligentziak.

Kasua berriz ireki zen, eta indusketa bat egin zen 2017an, baina bigarrenaren zain daude.

Paco Etxeberriak esaten zuen bi puntu zeudela begiratu beharrekoak, baina bakarrean begiratu zuten. Beste erregu eskaera bat egin zuten bigarren lekua begiratu ahal izateko, baina bi urte eta erdi pasatu dira, eta oraindik Frantziak ez du erantzun. Beraz, zer egin du justiziak? Oztopatu, kasurik egin ez, luzatu...

Bortxazko desagerpenei buruz NBEk ematen duen hirugarren ezaugarria da delitu etengabea dela: gorputza agertzen ez den eta zer gertatu den jakiten ez den bitartean, delitu hori egin egiten ari da. Eta delitu hori etengabe egiten ari denez gero, biktima ere berriz biktima izaten ari da. Gaur egun, 40 urteren ondoren, familia birbiktimizatzen ari dira oraindik.

Kasu irekia dela diozu. Zer elementu daude aurrera egiteko?

Badira ildo batzuk: batetik, bigarren indusketa. Beste bat izan daiteke Estrasburgora jotzea. Ikerketan zehar bi gorpu agertu dira, Cauteretsen (Frantzia) bat eta Ziburun (Lapurdi) bestea: DNA frogak egin daitezke.

Uste duzu noizbait itxiko dela?

Nik uste dut egunen batean berreskuratuko direla hezurrak, baina jakingo da zer gertatu zen? Hor dago beste kontu bat: Espainiako Sekretu Ofizialen Legea, 1968koa, Francok sinatua. Egunen batean aldatuko dute: aukera emango du desklasifikatzeko honen gaineko paperak? Badago fidatzerik? Ez dakit. Baina badago nondik jo.