«Modu bateratuan pentsatzeko tresnarik ez dugu zatiketarekin»

Parisko Sorbonne unibertsitateko ikerlaria da Denis Merklen soziologoa (Montevideo, 1966). Klase sozialen ikerketan aditua da, eta egungo gizartea indibidualizazio prozesuan buru-belarri sartuta dagoela ohartarazi du.

Gaur egun existitzen da klase kontzientziarik edo nortasunik?

Oso desitxuratuta dago. Langile klaseak beharginen babeserako aterki sinboliko bat irekitzeko ahalmen handia zeukan. Ahalmen hori ia erabat desagertu da. Langile klaseak orain oso ahalmen txikia du, adibidez, bere baitan gazteak eta langileak ez direnak identifikatzeko. Horrek zatiketa handia sortzen du. Daukagun ondasun sinbolikorik urrienetako bat gu-a da. Oso zaila da nortasun indibiduala nortasun kolektibo batekin konbinatzea.

Zergatik?

XX. mendean indibidualismoaren hedapena posible izan zen langileak borroka kolektiboetan (alderdietan, sindikatuetan) eta erregulazio kolektiboetan (eskubide sozialetan, lan itunetan) izena eman ahal izan zutelako. Horiek autonomia indibidualen espazioak sortu zituzten, baina orain erregulazio sozial horiek diziplina arau gisa ikusten dira, onartzen zailak diren inposizioak. Inork ez du onartu nahi alderdi politiko baten edo sindikatu baten diziplina. Ados ez nagoenean, joan egiten naiz. Arazo horrek asko zailtzen du gu bezala pentsatzea. Horregatik ari dira indartzen nazionalismo guztiak. Batzuetan independentzia proiektuekin, eta batzuetan Frantziako Fronte Nazionalaren diskurtsoarekin.

Gu bat eskaintzen dutelako?

Gu babesle bat eskaintzen dutelako.

Dagoeneko langile klaseak eskaintzen ez duen gu babeslea.

Hori da, klase nozioak dagoeneko eskaintzen ez duena.

Klase ertaina desagertu dela edo desagertzen ari dela esaten da... inoiz klase sozial izan bazen behintzat.

Jakina... hori definitzea zailagoa da. Segurua dena da euren burua klase ertainekotzat zuten pertsona asko orain babesgabeago sentitzen direla.

Badago klasez jaisten ari dela sentitzen duen belaunaldi oso bat. Prekariatu edo low cost klasea deitzen diote aditu batzuek.

Badaude klase ertaina izan litekeen antzeko zerbaitekin identifikatzen diren segmentu batzuk: klase ertain oso mugikorrak, globalizatuak, metropoli ideiari oso lotuak. Baina ez da gure aurreko belaunaldiaren klase ertain bera. Hura oso lotuta zegoen garapen sozialaren ideiari; belaunaldi berriak hobetuko zirela uste zuten.

Eta alderantziz gertatzen ari da.Zer ondorio ditu horrek?

Herrialde bakoitzean ondorio ezberdinak ditu. Frantzian, adibidez, FN hauspotzen ari da.

Ez duzu uste, beraz, klase sozial berri bat sortzen ari denik? Prekariatua delakoa?

Prekaritatean mundu herrikoi bat sortzen ari da, seguruenik langile klase bat izango ez dena.

Zer izango da orduan?

Langile klase izan aurretik, klase herrikoiak egoera oso ezberdinetan zeuden klaseak ziren. Luzaroan jasan zuten agonia batasun bat zirela pentsatzera iritsi arte. Oso posible da guk galtzea klase bezala pentsatzeko gaitasuna.

Prekariatuak ez du batasun sentipenik oraindik?

Zatiketa oso handiak nagusitzen ari dira, agian oraindik langile klasearen batasunaren herentzian bizi garelako. Baina, aldi berean, zatiketa horrek ez du esan nahi mugikortasun kolektiborako ahalmena erabat galdu denik.

Klase kontzientzia faltak ahuldu egiten du demokrazia?

Bai, langile klaseak topatu zuelako modu bat eskubideak eraikitzeko, eta konkista progresibo moduan bizi zituen. Ez zen erabat egia izan, ordea. Mugimendu feministak erakusten digu, eurak mobilizatu izan ez balira, sindikatuen ahanzturaren zuloan gera zitezkeela 500 urtez. Kontu ugari geratu ziren langile klasetik kanpo, baina lortu zuen aurrera egiteko puntu batzuk identifikatzea: boto eskubidea, greba eskubidea, lanorduak gutxitzea, erretiroak, umeen enpleguaren debekua... Hori guztia programa batean sar zitekeen. Egungo zatiketarekin ez daukagu tresnarik modu bateratuan pentsatzeko, batzuk eta besteak batzea ahalbidetzeko.

Iritsiko da kontzientzia kolektiboa berreskuratzeko garaia?

Baietz espero dut, baina hau geldoa eta gatazkatsua izan daiteke.

Edward Thompson historialari ingelesak zioen klase kontzientzia prozesu historikoaren azken fasea dela, ez lehenengoa. Zein fasetan gaude orain?

Thompsonek historialari izatearen abantaila zeukan; orainaldi bat aztertzen zuenean bazekien zein zen orainaldi horren etorkizuna. Ni soziologoa naiz, eta ez daukat kristalezko bolarik. Ezin dut jakin. Thompsonek The Making of the English Working Class [Langile klase ingelesaren eraikuntza] ezagunean ondorioztatu zuen klase kontzientzia garai hartan oso sakabanatuta zeuden gatazken ondorioz sortu zela.

Gatazka ezberdinak bateratzetik sortu zen klase kontzientzia.

Bai, mamitzen joan ziren guztiak bateratzeko tresna sinbolikoak aurkitu zituztelako. Mundu guztia soldatapekoa izatea izan zen klase kontzientzia sortzeko tresna garrantzitsua. Denak erregimen beraren menpe zeuden. Indibidualismo garaikideari, ordea, ez zaio gustatzen denok erregimen beraren menpe gaudela pentsatzea. Bakoitzak nahieran nahi luke aukeratu soldata, jantokietan bezala. Baina hautu horretan seguruenik baliabide gehien duenak irabaziko du, eta ahulenak galdu. Klase batasunera joan beharrean zatiketara bagoaz, arrain handiak txikia jango du beti.

Zer da indibidualizazioa?

Mugikortasunaren eta segurtasunaren arteko nahasketa bat da. Mugitzeko gaitasuna da, emigratzeko aukera. Hain justu, landa gunetik hirirako pausoa indibidualizazio faktore garrantzitsu bat izan da, jendea mundu opresibo horietatik irteten zelako. Baina norbanako batek bere burua etorkizunera proiektatzeko aukerak ikusi behar ditu. Modernitatean indibidualizazioa eragotzi zuen faktoreetako bat izan zen kapitalismoak langileen denbora perspektibak txikitu zituela. Egunera bizitzera behartu zituen. Soldatak egunekoak zirenean jornaleroek ez zekiten zerez egina zegoen biharamuna.

Indibidualizazioaren alde negatiboan jarri ohi duzu fokua.

Irakurketa kritikoa egitea gustatzen zait, baina, egia esan, kontzeptu anbibalentea da. Ezin dugu indibidualizazioa baztertu gure proiektu kritiko guztien eta gizarte justuago baten genesian dagoelako. Baina, aldi berean, neoliberalismoak ezartzen duen bizitza sozialaren desarauketak indibidualizazio modu negatiboak sortzen ditu. Hau ez da mugikortasun desiratu bat, inposatutako mugikortasuna baizik.

Arriskuaren aurrean bakarrik eta errudun sentiarazten gaituztela diozu.

Anbiguotasun horren aspekturik arriskutsuenetako bat da hori. «Zeure etorkizunaren erantzule izan behar duzu», esaten diogu geure buruari. Orduan, lanean txarto badoakizu, zer edo zer egingo zenuen txarto, ez duzu egoerara moldatzen jakin...

«Autonomia indibiduala» dogmaren izenean edozer onartzen dugula azpimarratzen duzu.

Euskarriak eta segurtasunak izateko aukerak hertsatzaileak dira. Estatu sozialaren kapitalismoaren arauak mugatze eta inposizio moduan ikus ditzakete promozio sozial horien onuradunek. Orduan horien kontra egiten da borroka, baina, egiatan, sarri norbanako hori jarrita dagoen zuhaitz adarra mozten ari da.

Eta jabetzen denerako berandu izan daiteke.

Hori da dugun arazoetako bat. Garapen indibidualaren argiak oso indartsuak dira, eta sarri ez ditugu neurtzen erabat desaraututako mundu batean bizitzearen arriskuak. Baina araututako mundu bat inposizioz beteta dago ezinbestean. Hau ez da modu filosofikoan ikusi behar, modu soziologikoan baizik.

Zelan?

Oro har, batentzat murriztailea denak jarduteko aukerak ematen dizkie besteei. Adibidez, nik kotizatzen badut, ahalbidetzen dut erretiratuek autonomia tarte bat izatea. Nik uko egiten diot nire autonomiaren zati bati, diru kontsumorako eta aurrezteko ahalmen txikiagoa daukadalako, baina nagusiek ez dute seme-alaben menpe egon behar.

Zergatik ari gara galtzen kontzientzia kolektiboa?

Azken globalizazioak sortutako langabeziak ezegonkortasun handia sortu zuen erregulazioa ahalbidetu zuten itun sozialetan.

1970eko eta 1980ko hamarkadez ari zara?

Bai. Hamarkada horietatik gaur arte asko garatu da indibidualizazioa, herrialde batzuetan beste batzuetan baino gehiago. Erresuma Batuan Frantzian baino gehiago, adibidez.

Azken krisi honek sendotu egin du inidbidualizazio joera?

Frantzian mundu guztiak esaten du: «Begiratu Espainiara, beraien ekonomia hazten ari da desarauketari esker». Esaten dute Frantzian gauza bera egiten ez badugu ez garela haziko, baina EBko merkatu bakarrean Frantziak lan kostuak gutxituko balitu Espainiak are gehiago jaitsi beharko lituzke lehiakor izaten jarraitzeko. Gurpil zoro arriskutsu batean sar gaitezke. Argentinan edo Uruguain horixe bizi izan genuen 1980-1990eko hamarkadetan. Argentinan esaten zen ez zela inbertitzailerik izango herrialdearen kostuak handiegiak zirelako. 2001eko krisian lehertu zen gurpil zoroan sartu zen, eta ondorio sozialak penagarriak izan ziren. Hamarkada bat pasatuta, Argentinak oraindik ez ditu berreskuratu 1950eko estandar sozialak.