EZ EDOZEIN ENPRESA EREDU

Iraganari baino gehiago, etorkizunari begira dago euskal kooperatibismoa. Sustraiak ondo errotuak ditu lurrean, inguruan, herrian, eta hortik ari da munduratzen azken hamarkadetan. Enpresa egiteko beste modu bat posible dela aldarrikatu izan du mugimenduak hasieratik, hitzekin eta ekintzekin, eta hori bera berretsi dute eredu horren ordezkari nagusi bik ere, Leire Mugerzak eta Rosa Lavinek. Donostian elkartu ditu BERRIAk, ekonomia sozialaren hiriburu izendatu duten hirian, eta kooperatiben nazioarteko egunaren bezperan. Arretagunea Euskal Herrian jarria baitute mundu osoko kooperatibek aspaldian. Eta ez da kasualitatea.

Zer dute euskal kooperatibek munduari eskaintzeko? Zergatik dira erreferentzia?

ROSA LAVIN: Munduan erreferentzia bat da Euskadi hainbat arrazoirengatik. Batetik, kooperatiben aniztasunagatik. Konfekoopek 1.400 enpresa ordezkatzen ditu, eta horietatik %85 lan elkartuko kooperatibak dira, eta hori ez da beste inon gertatzen. Gainera, sektore askotakoak dira. Bestetik, kooperatibek duten internazionalizazio maila handia ere nabarmentzekoa da, baita inbertsio eta berrikuntza maila ere. Horrek guztiak egiten gaitu bereizgarri; zeren, printzipioak eta balioak berdinak dira mundu osoan, baina ezaugarri horiek hemen bakarrik daude.

LEIRE MUGERZA: Zera gehituko nuke: Mondragon, kasu honetan, bai eta gainerako kooperatiba gehienak ere enpresak direla, eta bakoitza bere esparruan lehiakorra dela. Eta munduko kooperatibetan hori ez da horren ohikoa. Gainera, elkartasuna oinarrizko printzipio bat da guretzat: balioa dauka, ez bakarrik beharra dagoenean edo zailtasunak daudenean laguntza ematen dugulako, baizik eta elkarrekin proiektuak egiten ditugulako. Uste dut bereizgarritasun garrantzitsua dela.

Nolakoa da ekonomia sozial hori munduko beste toki batzuetan? Nazioartean nola daude kooperatibak?

MUGERZA: Kanpora atera nintzenean pentsatzen nuen kooperatiba guztiak hemen bezalakoak zirela, baina ohartu naiz ezetz. Eta desberdintasun nagusia zera da: ez direla enpresak; funtzio ezberdinak dituzte, modu kooperatibo batean jarduten badute ere. Ekonomia sozialaren barruan beste entitate asko daude, noski, baina ez dute lotura handirik enpresarekin, eta, are gutxiago, enpresa aniztasunarekin.

LAVIN: Baina zergatik existitzen da desberdintasun hori? Hemen enpresaren dimentsio hori asko lantzen dugulako. Beste herrialde batzuetan pisu handiagoa du arlo sozialak; asoziazionismoari lotuago daude. Hemen gai gara errentagarritasun ekonomikoa edo lehiakortasuna eta eraldaketa sozial balantza berean jartzeko. Oreka hori lortzen dugu, eta hemendik kanpo balantza ez dago horren konpentsatuta.

Indartsu daude kooperatibismoaren balioak?

LAVIN: Nik uste dut baietz; are, gero eta indartsuago daudela esango nuke. Eta hori neurtzeko, oso termometro garrantzitsua da beste enpresa eredu batzuk kooperatibetan begiak jartzen hasiak direla. Enpresa eredu berriak sortu behar direla entzuten da, baina ez dago adarbakar urdinik bilatu beharrik: jada existitzen da eredu arrakastatsu hori, eredu kooperatiboa da, eta urteak daramatzagu lanean. Pandemiarekin agerian geratu zen enpresek ez ezik gizarteak ere elkartasun balioetara itzultzeko beharra duela, indibidualismotik aldendu eta kolektibotasunera itzultzekoa. Eta oinarrian hori da gure eredua.

Arrasaten, Debagoienean, oinarrizkotzat jotzen dira balio batzuk. Baina, esango zenuke gazteek barneratuak dituztela?

MUGERZA: Nik beti esan dut kasualitatez egin nintzela kooperatibista. Ingeniaritza ikasi ondoren, Eika kooperatiban egin nuen ikasketen amaierako lana, eta katigatu egin ninduen. Beraz, uste dut gazteei ikusarazi eta erakutsi egin behar diegula enpresa egiteko modu hau existitzen dela. Baina ez diskurtsoekin, ekintzekin baizik: ikus dezatela. Ni katigatu nintzen, bizi izan nuelako, eta ez kontatu zidatelako. Orduan ere gauza bera esaten zuten gazteez. Beraz, nik ez dut gauza bera errepikatuko: ez dut esango gaur egungo gazteek balio horiek ez dituztenik.

Rosa, zu ere kasualitatez egin zinen kooperatibista?

LAVIN: Bai, bai. Enpresa zientziak ikasi nituen, eta kooperatiben eta ekonomia sozialaren inguruko graduondoko bat egin nuen gero. Horrek praktikak egitera eraman ninduen, segidan kooperatiba batean hasi nintzen lanean... eta halaxe. Niretzat kooperatibismoa film on baten antzekoa izan da: ikusten hasten zarenerako kateatuta geratzen zara, eta ezinezkoa zaizu aldentzea.

Zer eman behar diote kooperatibek beren inguruneari?

LAVIN: Mezu gehiago zabaldu behar ditugu; horrelako elkarrizketa gehiago behar ditugu... Komunikatu behar dugu, eta betebehar hori guri dagokigu. Milioi eta erdi pertsonak dute loturaren bat kooperatibismoarekin Euskadin; hau da, herritarren %70ek baino gehiagok: edo kooperatiba batean lan egiten dutelako, edo seme-alabak ikastola batean dituztelako, edo beraien aurrezkiak banka kooperatiboan dituztelako... Lotura handia daukagu, eta benetan sinesten dugula ikusarazi behar dugu. Gure izateko, bizitzeko eta pentsatzeko modua da.

MUGERZA: Kooperatibismoa ez da helburu bat bere horretan, gizartea eraldatzeko tresna bat da. Eta zer esan nahi duen horrek? Bada, lanean pertsonen parte hartzea bermatzea; erabakiak partekatuak izatea; aberastasunaren banaketa oso muga zehatzekin egitea, lankideekin nahiz ingurunearekin; herriarekiko eta kulturarekiko errotzea... Gizarte bati eskain diezaiokeen guztia esan nahi du. Errotzea, esaterako, oso garrantzitsua da niretzako. Uste dut aukera asko eskaintzen duela gure lurraldearen etorkizuna bermatu ahal izateko.

Errotzea da kooperatiben eta Mondragonen baliorik handienetako bat?

MUGERZA: Errotzea oinarria da. Jaio ginen lekuan jaio ginen, gizarte horrek zituen beharrak erantzun bat behar zuelako. Inguruarekin lotuta egoteak ematen dizu zure inguruaren garapenarekin jarraitzea: kultura, herria, ezagutza, gazteak, nagusiak... denekin daukazu konpromisoa. Gaur egun ez ditugu lehen zituzten behar berberak, beste batzuk ditugu, eta horiei gure ereduarekin eta egiteko moduarekin erantzun diezaiokegu.

Enpresa talde handi bat da Mondragon, halere; kooperatiba asko multinazionalak dira. Nola eragiten du horrek?

MUGERZA: Badaukat esperientzia nazioartean plantak irekitzen, eta esango nuke baldintzarik garrantzitsuenetako bat gure egiteko modua dela. Arrasaten eta baita inguruan ere, enpresa kudeaketa arrakastatsua daukagu. Egiteko modu horiek oso errotuak ditugu hemen, baina kanpora joaten garenean ere berdin jarduten dugu. Izaera juridikoak, sozietate kooperatiboak izateak, ez du egiteko modu kooperatibista bermatzen, baina gure kasuan moduak ez dira aldatzen.

Rosa, ziur asko, maiz galdetuko zizuten Mondragoni buruz soilik, baina badira beste kooperatiba batzuk ere. Zenbaterainoda eredu eta zenbateraino egiten die itzal?

LAVIN: Mondragon zer den aitortu behar da: euskal enpresa talderik handiena da, Espainiar estatuko zazpigarrena... Baina hortik harago, ehun kooperatiba baino ez dira; Euskadin ia bi mila ditugu. Noski, txikiagoak dira. Mondragonek industria alorrean pisu handiagoa du, eta gainerako kooperatibak txikiagoak dira. Gaur egun zailagoa da kooperatiba handiak sortzea.

MUGERZA: Baina enpresa sarea indartzen laguntzen dute. Mondragonen sortu den guztia ere ezerezetik sortu da. Eroski talde handi bat da egun, baina hasieran zazpi denda ziren. Alegia, bat ez da handi bilakatzen berehala; apustu egiten jarraitu behar da, etorkizunean dimentsio handiko zerbait lortzeko.

Zer garrantzia du kooperatiben arteko saretzeak, elkarrekin lan egiteak?

LAVIN: Sarean lan egin beharraren adibidea Mondragon da. Izan ere, interkooperazioa gure beste baliorik garrantzitsuenetakobat da, eta haiek badakite hori nola egin. Beharrezko dituzten laguntzak eta tresnak eman behar dizkiegu kooperatibei elkarrekin lan egiteko, elkarren artean loturak sortzeko, muskulua irabazteko.

MUGERZA: Ezinbestekoa da, bai. Guretzat beharrezkoa da Konfekoop eta antzeko harreman sareetan egotea, izan estatuan, Europan edo munduan.

Azken urtean, hala ere, hizpide izan da kooperatiben arteko harremana, Mondragon barruan batez ere. Uste duzue barne gatazkak mehatxu izan daitezkeela kooperatibismoarentzat?

MUGERZA: Aipatu dituzun kasu bakar batek ere ez du inoiz Mondragonen eredu kooperatiboa zalantzan jarri, ez eta kooperatibismoa ere. Hori oso garbi utzi nahi dut. Eta bigarrenik: egia da, gatazkak izaten ditugu gure artean, haserreak... Baina bizitza hori da. Kontua da arazo horiekin zer egin talde indartsu eta kohesionatu bat izateko: mehatxu izan daitezke, edo aukera, aurrera indar handiagoz egiteko eta etorkizun kohesionatuago bat lortzeko; gu horretan gaude.

Zer enplegu mota sortzendute kooperatibek? Enpleguaren prekaritateari aurre egiteko zer-nolako garrantzia daukate?

LAVIN: Galdera izarretako bat da, beti ateratzen dena... Enplegu duina kooperatibek sortzen dutena da: egonkorra, kalitatezkoa, jasangarria, lan osasuna zaintzen duena, kontziliazioa bermatzen duena, malgua eta zure ibilbide profesionalean aldatuz joango diren beharretara egokitzen dena, formakuntza eskaintzen duena, garapen profesionala ahalbidetzen duena, berritzailea dena... Horri guztiari lotu behar zaio modu demokratiko eta parte hartzaile batean egiten dugula.

MUGERZA: Lana da zuk enpresari eskaintzen diozuna; gu jabeak gara, lana eskaintzen diogulako. Beste eredu batzuetan kapitala da: dirua jartzen duzu, eta erabakimena duzu; gure kasuan, ez. Guk eskaintzen diogunak balio oso garrantzitsua dauka, eta, gainera, jabegoa ematen dizu. Beraz, pentsa zein garrantzitsua den. Rosak oso ongi azaldu du horrek esan nahi duen guztia.

Behin-behineko langileak gehiegi baliatzea kritikatzen zaizu, ordea. 2019ko Kooperatiben Legeak bazkide ez diren langileen kopurua handitzeko aukera eman zizuen, hain zuzen ere.

LAVIN: Gu ere enpresak gara, eta beste enpresa batzuen merkatu berean gaude; beraz, lehiakorrak izan behar dugu guk ere. Eta egon daitezke une batzuk non proiektu bat garatu behar duzun, ziurgabetasun handikoa izan daitekeena edo hasiera eta amaiera epe bat izan ditzakeena. Izan dezakezu enplegu oinarri egonkor bat, baina agian langile gehiago ere behar dituzu. Horretarako egin zen, hain zuzen ere, legea aldaketa. Asko kritikatu zen, baina guk ere behar genuen malgutasun hori, lehiakorra izan nahi bagenuen.

MUGERZA: Gure organoek oso argi dute: enplegu kooperatiboa sortu nahi dugu. Baina, Rosak dioen moduan, merkatuak gorabehera handiak izan ditzake, eta horri aurre egiteko behin-behinekotasuna behar dugu, nahiz eta gure helburua beste bat den.

Langileak erabakiguneetan egoteak badu eraginik haien inplikazioan?

MUGERZA: Nik baietz uste dut. Niri tokatu zait hainbat organotan egotea, eta horrek ematen dizun inplikazio maila handia da, bertatik bertara ikusten dituzulako proiektuaren nondik norakoak, erabakiak nola hartzen diren, nola eztabaidatzen diren. Mahai baten bueltan biltzen dira kolektiboak hautatutako bazkide-langileak; aberatsa da hori. Esango nuke kontseilu errektoreen aniztasunak asko hurbiltzen dituela kooperatibak pertsonengana, eta, halaber, asko ematen die kooperatibei.

Baina denen inplikazioa bera da organoekiko? Zer iritzi duzue sindikatuei buruz, esaterako? Egon behar dute?

LAVIN: Ez, ez luke zentzurik izango. Hor badago desberdintasun bat kooperatiben eta beste enpresa ereduen artean: guk ulertzen dugu ekonomikoki eta sozialki inguru demokratiko batean bizi behar dugula gure egunerokoan. Enpresari buruz hitz egiten denean, ordea, asumitzen da demokrazia ezin dela enpresan sartu. Hori ez da eredu kooperatiboan gertatzen; eredu kooperatiboan demokrazia ez da enpresen atarian geratzen: barrura sartzen da. Enpresa osatzen dugun guztiok daukagu gure hitz egiteko eta botoa emateko eskubidea. Beraz, ez du zentzurik hirugarren baten ordezkaritza egoteak; beste eredu batzuetan funtzio oso garrantzitsua dute, baina gurean ez.

Talentua da egun enpresen kezka nagusietako bat. Kooperatibetan, ordea, langileez gainarduradunez ere hitz egiten da sarri. Zenbateraino dira kooperatiben ezaugarriak oztopo liderrei edo zuzendariei eusteko?

MUGERZA: Tira, gure kasuan, portzentajea oso-oso txikia da. Gure artean, taldearen barruan,baditugu txandakatzeak, eta egon behar dute. Positiboa da hori. Baina kanpora joaten direnen kopurua oso txikia da. Zuzendari askorekin egotea tokatzen zait, eta esango nuke justu aurretik esandakoagatik dela; hau da, ereduak berak kateatzen ditu. Kanpora ateratzeko aitzakia izan ordez, bertan geratzeko arrazoi bat da.

Hala ere, emakumeak goi karguetara heltzeko aukera gehiago ematen dituen eredua dela esango zenukete? Biok zarete horren adibide.

LAVIN: Niretzat erraza izan da, nire kooperatiban %90etik gora emakumeak garelako. Dena den, datuei erreparatu besterik ez dago: administrazio kontseiluen edo erabaki organoen osaketei begiratuz gero, kooperatibetan kopurua handiagoa da enpresa eredu tradizionaletan baino. Horrekin ez dut esan nahi gurean ere egiteko lan asko geratzen ez denik, sektoreka, adibidez, alde handiak aurkitu daitezkeelako oraindik.

MUGERZA: Nik oso sektore ezberdinetan egin dut lan: industrian, hezkuntzan eta banaketan. Eta eremu bakoitzean errealitatea desberdina izan da. Nik neu ez naiz inoiz ezberdin baloratuta sentitu emakume izateagatik. Pertsona da baloratzen dena. Baina, guretzat, berdintasuna hasierako oinarria izan da, duela 30 urte, edo 60, [Jose Maria] Arizmendiarretak bere pentsamendua idatzi zuenetik. Esan nahi dut, berezkoa du kooperatibismoak; sorreratik ari gara.

Behin eta berriz errepikatu duzue eredu desberdina dela zuena, baina ez du aitortza berezirik nazioartean. Izan behar du?

LAVIN: Noski, urte asko dira hori aldarrikatzen ari garela. Ematen du eredu batzuei dena eginda ematen zaiela, eta beste batzuek urratsez urrats egin behar dutela bidea zerbait lortzeko. Bada, puntu horretan gaude: nazioartean errekonozimendua bilatu eta ereduak ekonomikoki nahiz sozialki duen garrantzia agerian utzi nahian, aurrera egin ahal izateko. Lagungarri zaigun araudi bat izan beharko genuke, kooperatibismoa sustatuko luketen politika publikoak izan beharko genituzke. Baina askotan kontrakoa gertatzen da: atez ate aritu behar izaten dugu egunero, aitortza hori lortu ahal izateko.

Makina bat ate jo duzue azken urteetan Lanbideko administrazio kontseiluan ordezkaritza lortzeko, baina oraingoz ez dizuete ireki. Zergatik da garrantzitsua bertan egotea?

LAVIN: Enpleguan daukagun pisua nabarmena delako, eta oraintxe administrazio kontseiluan dagoen enpresa eredu bakarrarekin ordezkatuta sentitzen ez garelako. Gurea beste eredu bat da, eta enpleguarekiko ikuspegia ere desberdina dugu: horregatik uste dugu bertan egon behar dugula, gure ikuspegia helarazteko, hain justu ere. Enplegu lege proiektuak Lanbide ezberdin baten aldeko apustua egiten du, modernoagoa, enplegu politika publikoen ardatza izango dena... Baina ezin da enplegu politika publikorik diseinatu eredu kooperatiboa kontuan hartu gabe.

Mondragonek lortu du azken urteetan ordezkaritza izatea zenbait elkarte eta forotan. Dena den, ematen du alderdiei kosta egiten zaiela eredu kooperatiboa politiketan txertatzea.

MUGERZA: Kooperatiba enpresa egiteko modu ezberdina da, beraz erabakiguneetan gure presentzia beharrezkoa da gero ondoriorik ez jasateko. Legeak edo arauak definitzeko orduan ez bagaude, arazoak izaten ditugu oinarrizko kontuetan, inor ez delako gutaz gogoratzen. Guk eskatzen dugudagokigun lekuetan egotea, besterik ez. Zeren, guk egiten dugunak besteek egiten dutenaren balio bera dauka.

Ordezkaritza falta horren azken ondorioetako bat Lagun Aroren kotizazio sistema da, baina gehiago ere badira. Zeintzuk?

ELKARREKIN: [elkarri begiratu diote, eta biek batera esan dute] Berdintasun planak.

MUGERZA: Berdintasun planena ikaragarria da. Sorreratik ari gara berdintasuna lantzen, baina legea egitean ez zuten kontuan hartu gure eredua. Ondorioz, ezin ditugu berdintasun planak erregistratu. Sinestezina da. Gauza txikia eman dezake, baina oinarrizkoa da.

LAVIN: Arazoak ditugu berdintasun planekin, formakuntza zentroekin, ikertzaileekin... Gure ezaugarrietara egokituko den araudi baten beharra daukagu, beste eredu batzuen maila berean kokatuko gaituena; ez hobeto, ez okerrago.