Azaroaren 28an 242 irakasle eta ikasle elkartu ziren Eureka zientzia museoan, Donostian, hainbat zientzia ikerlarirekin hitz egiteko asmoz. DIPCk antolatutako Zientziarekin solasean! topaketetan egon zen Pilar Hernandez CERNeko Zientzia Politika Batzordeko lehendakariordea eta fisikaria (Gijon, Espainia, 1967). Hernandezek neutrinoen fisika ikertu du: inguruan dauden partikula iheskorren fisika, alegia. Gainera, teoriak ere aplikatu ditu fisika berria garatzeko asmoz. Laborategian erabilitako termino guztiak sinplifikatuz fisika etorkizuneko zientzialariei aurkeztea da haren helburuetako bat.
Noiz sortu zen fisikarekin duzun harremana?
Nire interesa institutuan hasi zen. Ez nuen hurbileko zientzialari erreferenterik, eta ikaslea zarenean medikua izan nahi duzula uste duzu: hori zen nire bokazioa orduan. Garai hartan, derrigorrezkoa zen fisika ikastea, baina, irakasle ona izan nuenez, fisikarekin maitemindu nintzen. Irakasleek eragin handia dute ikasleengan.
DIPCk antolatutako Zientziarekin solasean! topaketetan 242 ikasle eta irakaslerekin elkartu zineten. Zein zen topaketen helburua?
Gazteen artean bokazio zientifikoa piztea. Zientzialarien hurbiltasuna erakustea garrantzitsua da, ikus dezaten pertsona arruntak garela, trabatu egiten garela hitz egiterakoan, eta txorakeriak esaten ditugula. Azaroaren 28an egindako galderak egitea nahi dugu. Irakasleak bertan egotea ere garrantzitsua da, haiek sortuko dituzte-eta etorkizuneko fisikariak. Uste dut gizateriaren etorkizunak zientzialariak behar dituela, gaur inoiz baino gehiago.
Bokazio zientifiko horri esker, partikulak ikertzea erabaki zenuen?
Bai. Oinarrizko partikulak aurkitzen ditugu materiaren egitura ulertzen saiatzen garenean, hau da, zertaz eginak gauden ikertu nahi dugunean. Esperimentuetan, materia partikula sinpleagoekin bonbardatzen da, eta zer gertatzen den behatzen da. Horrela, aldez aurretik ezagutzen zen egitura atomiko batekin askoz txikiagoa den nukleo bat dagoela ikusten da. Liluragarria da.
Espaziotik ere partikulak iristen dira?
Bai. Partikulek etengabe bonbardatzen dute Lurreko atmosfera. Partikula horiek izpi kosmikoak dira. Izpi horiek oso energia handiz datoz, eta, atmosferako atomoen aurka talka egiten dutenean, partikulen talkagailuetan egiten dugun gauza bera sortzen dute: partikulen zurrustak sortzen dituzte.
Zer informazio lortzen da espaziotik iristen diren partikulei esker?
Espazioko partikula horiek gaur egun ez dira hain ohikoak. Hala ere, unibertsoaren historian atzera egiten badugu, ikusi dugu unibertsoa oso bero zegoenean oso ohikoak zirela partikula horiek. Naturak nola funtzionatzen duen ulertzea lagungarri zaigu unibertsoa nolakoa den, nondik gatozen eta nora goazen ulertzeko.
Partikula horiek laborategian ere sor daitezke?
Bai. Partikula horiek masiboagoak dira, eta desintegratu egiten dira, ez direlako egonkorrak. Guk sor ditzakegu, talkak behar bezain energetikoak badira agertu egiten direlako, baina gero desegin egiten dira. Unibertso goiztiarrean talka horiek arruntak ziren, eta denbora guztian presente egoten ziren.
Izpi kosmikoak zergatik ez dira hain ohikoak gaur egun?
Unibertsoa oso bero zegoenean, gas mota bat zegoen, eta hura berotzen zenean talka etengabeak izaten ziren: horrela sortzen ziren espazioko partikulak. Gaur egun ez dira hain ohikoak, unibertsoa oso hotz dagoelako, eta talka horietan ez dagoelako partikulak sortzeko behar den energia.
CERNen izpi kosmikoen portaera imitatzen duten partikulak sortzen dituzue?
Bai, partikula azeleragailuetan erreproduzitu ditzakegu. Okerrena da unibertsoan ez dagoela ikusteko moduko talka energetikorik, izpi kosmikoen eta zulo beltzen kasuan izan ezik; oso gauza ikusgarriak gertatzen ari dira hor, baina hautematen zailak dira. Unibertsoko sortzaile indartsuenak izarrak dira, partikula gehien sortzen dutenak, hain zuzen ere. Partikula oso gutxi iristen dira atmosferara, eta ez digute asko balio. Iristen diren partikulekin taula periodiko bat eraikiz joan gara.
Zeintzuk dira taula periodikoaren ezaugarriak?
Partikula asko daude, eta oso koloretsua den taula periodiko bat sortu dugu, baina oraindik ez dugu partikula bakoitza oso ondo ulertzen. Fisikari teoriko baten ametsa hori ulertzea litzateke, eta gehiago ikertzera garamatzaten gaietako bat da.
Atomoa baino txikiagoak diren partikula batzuk dira neutrinoak. Nola antzematen dituzue?
Berezi samarrak dira, ez direlako desintegratzen. Partikula horiei begiratzen diegunean, duela milaka urteko unibertsoaren irudia lortzen dugu. Big Bang-a [Unibertsoaren hasierari buruzko teoria] gertatu zenetik dauden neutrino horiek neurtu ahal izango bagenitu, unibertsoaren argazki osatuago bat aterako genuke. Baina oso zaila da horiek neurtzea.
Neutrinoei esker espazioaren mapa bat sortzeko aukera egongo litzateke?
Bai. Neutrinoak ikustea lortuko bagenu, askoz ere lehenagoko unibertsoaren argazki bat izango genuke, zer bilakaera izan duen ikusteko.
Neutrinoek hiru zapore dituztela esan ohi da. Zer esan nahi du horrek?
Partikula guztiek hiru zapore dituzte, ez bakarrik neutroiek. Denek dute muon izeneko lehengusu edo senide zaharrago bat. Urrun dauden galaxietatik iristen dira muoiak, eta protoien talken ondorioz sortzen dira. Atmosferara iristen dira, eta, talka egiten dutenean, partikula zurrusta bat sortzen dute: asko muoiak izaten dira azkenean.
Partikulek zergatik dituzte hiru zapore?
Ulertu nahi genuke zergatik dauden hiru. Oraindik argitu gabe ditugun galdera handienetako bat da.
Zeintzuk dira lehengusu zaharrago horren ezaugarriak?
Muoiak ziba antzeko bat dira, eta ziba horrek eremu magnetikoaren inguruan biratzen du. Teoria mugimendu hori iragartzeko gai da. Oso zehatz neur daiteke, baina, emaitza iragarpenarekin alderatzen dugunean, desberdintasun bat aurkitzen dugu. Horrek interes handia sortu zuen; izan ere, gure ereduak azaldu ezin zuen fisika bat zegoela adierazten zuen.
Non aurki daitezke?
Laino kamera bat jartzen badugu, ikusiko dugu detekta ditzakegun partikulek zeharkatzen dutela etengabe. Partikula horiek muoiak dira. Azken finean, muoia astunagoa den elektroi bat besterik ez da.
Muoiek zalantzan jartzen dituzte fisikako hainbat teoria, beraz?
Bai. Oraintxe bertan ez dago batere argi ea alderik badagoen iragarpenaren eta neurriaren artean; gehiago ikertu behar dugu. Baina beti saiatzen gara gure modeloa deuseztatzen, horrek esan nahi baitu harago joateko aukera izango dugula.
Praktikak teoria zalantzan jartzen duenean, zerbait positiboa da, orduan?
Bai. Zientziak azkarrago egiten du aurrera ulertzen ez duzun zerbait dagoenean. Horren adibidea da oinarrizko partikulen eredu estandarraren teoria. 1960ko hamarkadaren amaieran teoria garatu zenean ere, idatzi zutenek uste zuten arraroegia zela zuzena izateko. 50 urte baino gehiago daramatzagu teoria probatzen, modu posible guztietan, eta perfekzioaren sinonimoa da. Ez dugu akatsik aurkitu, eta idatzi zutenean bezain bitxia da.
Zeintzuk dira teoria horrek erantzun ezin dituen galderak?
Asko. Teoria horrek ez digu uzten ulertzen espazioko materia iluna, eta ez digu azaltzen zergatik dauden galaxiak, adibidez. Teoriak dio unibertsoak ezingo lukeela galaxiarik izan. Teoria ez da gai ikusten ari garen gauzak aurreikusteko.
CERNeko Zientzia Politika Batzordeko lehendakariordea zara. Fisika beste alor batetik ikusteko aukera izan duzu?
Bai. Lan interesgarria da. Zentroan hartzen diren erabaki zientifiko guztiak berrikusi behar ditugu, eta gomendio bat eman, edo ez. Gauza asko ikasten dituzu oso gai desberdinei buruz, agian ikertzeko aukerarik izan ez duzun gaiei buruz.
Zein da zentroan epe luzera landu nahi duzuen proiektua?
Partikula azeleragailu zirkular bat eraikitzea pentsatzen ari gara, 90 kilometro inguru luze izango dena. Ondorengo hamarkadetarako oso interesgarria den programa zientifiko batekin ari gara lanean. Zentroan luzera begirako planak egin behar dira beti, azeleragailu horiek egitea oso konplexua baita. Proiektuaren emaitzak ikusteko itxoin beharko dugu.
Etorkizunean zer ikertu nahiko zenuke?
Zoritxarrez, orain bilera eta txosten gehiegi ditut egiteko eta irakurtzeko, eta ez daukat hainbeste denbora benetan gustatzen zaidana egiteko: ikertzeko. Zenbait proiektu ditut martxan, batzuk neutrinoen eta antineutrinoen propietateen arteko desberdintasuna ulertzearekin lotutakoak. Desberdintasun hori ulertzea lagungarria izan daiteke unibertsoa materiaz zergatik egina dagoen azaltzeko.
