«Uste dut artearen eta artegintzaren lana zubiak sortzea dela»

Txikitatik erakarri izan du antzerkiak Txomin Hegi (Hazparne, Lapurdi, 1956), eta hari eskaintzen dio denbora osoa Chimeres antzerki elkartean, duela hogei urtetik. Betidanik engaiatu da euskal kulturaren alde. Baikorra da etorkizunarekin, baina eztabaida sustatu behar dela ere uste du. EKE Euskal Kultur Erakundeko zuzendari ere izan zen.

Hainbat eratan, beti engaiatu zara euskal kulturarekin. Zein izan zen pizgarria?

Gogoeta 16 eta 17 urterekin, lizeoko azken urte horietan, sortu zitzaidan. Lehenago gai konplikatua izan da niretzat. Nire lehen hizkuntza euskara da. Nire belaunaldian, Hazparne inguruan, familian, euskaraz entzuten nuen bakarrik. 6 urte arte, eskola munduan sartu arte, ikastolak ez ziren sortuak Iparraldean, eta frantses eskolan sartu nintzen. Lehen harremana frantses hizkuntzarekin eskolan izan da. Ni etxean anaia zaharrena nintzen, eta uste dut nik dudala gehienbat frantsesa sartu etxean. Entzuna zuten halere. Zaila izan zen, eta hala iragan ziren hamar urte. 15 edo 16 urte arte ez nuen kontzientziarik, oso molde konplikatuan bizi dut harreman hori. Lizeo bukaeran zerbait gertatu zen nire baitan, nire gogoan, eta, nolazpait, memento oso bereziak bizi izan nituen kontzientzia hori pizteko.

Musikaren munduan ere ibilitakoa zara.

Musikaren sorkuntzan, 70eko hamarkadaren hasiera horretan, autodidakta gisa deskubritu nuen neure burua. Topaketa biziki inportante batzuk izan ditut. Anekdota moduan, 10 eta 13 urte artean, udalekuak egiten genituen. Bidarrain [Nafarroa Beherea] egin genituen behin. Zaintzaile gisa izan genuen Pantxoa Karrere. Pantxoa eta Pello ikusi ditut lehen kantuak abesten. Niretzat hori tsunami bat izan zen. Aldi berean, beste tsunami bat izan zen euskarazko antzerki bat ikustea Hazparnen. Daniel Landarten Ama antzerkia ikusi nuen. Horiek izan ziren niretzat, atzerat begiratzen dudalarik, harribitxi batzuk.

Euskal Kantagintza Berriaren hastapenak bizi izan dituzu?

Euskal Herriko kantagintzan interesa nuen, baina gure belaunaldiak ere entzuten zuen Hego Amerikatik zetorren musika. Nik zortea izan dut hemengo kantagintza berria ikustea loratzen. [Benito] Lertxundi, [Mikel] Laboa, [Xabier] Lete...

Tartean, antzerkigintzan zaletasuna zenuen. Nola hasi zinen?

Urte haietan izan zen. Hazparneko antzerki taldean sartzeko eskatu zidaten. Nik kontzientzia nuen jada euskararekiko. Ni oso beldurturik nengoen, nerabea nintzen oraindik. Zer arraio eginen nuen hor? Hor hasi zen dena. Uste nuen mundu guztia aldatuko nuela antzerkia eginez taula gainean, nahiz eta gero ohartu naizen ez zela hala gertatzen. Gero hasi ginelarik hogei bat lagunen aurrean obrak egiten, ohartu ginen ez zela hain sinplea. Ilusio izugarri horrekin hasi nintzen. Antzerkiak bereganatu ninduen.

Euskaraz egin duzu beti antzerkia?

Ni antzerkigintzan euskaraz hasi nintzen, 90eko hamarkada arte. Ez dut uste mugatzen duenik. Chimeresen sartu nintzenean garai konplikatu bat izan zen. Frantsesez ere egiten genuen antzerkia. Pixkanaka ohartu naiz aberastasun eta indar bat izan dela, eta ez bakarrik gauza batzuk ikasi ditudalako. Nik pozik onartu dut hor sartzea, eta hor zortea izan dut bai euskaraz bai frantsesez antzezteko. Hizkuntza batetik bestera pasatzea, unibertso batetik bestera; horrek erabat aberasten nau. Nire presentziak ere bultzatu du. Harreman hori Chimeresek beti defenditu du, euskal munduarekiko eta beste mundu batzuekiko, beste hizkuntza batzuetan. Chimeresen proiektu artistikoan hizkuntzen edo hizkuntza asmatuen proiektu hori da oinarri bat, indar bat. Gaintituluak jartzen ditugu batzuetan. Gainera, gauza askozaz ere zabalago bat da antzerkia.

Zein zentzutan?

Elea, hitza, gorputz bizi batean biziarazten dugu. Hori ere deskubritu dut. Euskararekiko problematika garrantzitsu horretan mugatzen dugu oraindik. Antzerkia tresna gisa ikusten da euskara garatzeko eta zabaltzeko. Ni ideia horrekin sartu naiz antzerkian. Baina antzerkia ez da mugatzen hitzetara. Nahiz eta nik defenditzen dudan ere hitzen antzerkia. Hitza baino gauza zabalagoa da, eta gogoeta bat sortzen du.

Publikoak hori uler dezake?

Nik uste dut ulertzen ahal duela.

Egun hala da?

Publikoaren arabera. Kontuzmintzatu behar dut interpretatzen baitira gauzak biziki fite. Uste dut publiko bat dagoela bakarrik euskaraz egiten diren gauzak ikustera joaten dena. Bada beste publiko bat ere ez dena batere euskarazko obrak ikustera joaten; beste edozein hizkuntzatakoak bai, ordea. Hori oso damugarria da, eta erabat pobrea. Uste dut artearen eta artegintzaren lana, oro har, zubiak sortzea, publikoak nahastea, kuriostasuna sortzea dela. Bestela, zer ari gara egiten?

Baina horrek elkarrekintza moduko bat izan beharko luke? Publikoaren eta artistaren artekoa?

Gaur egun gizarteak ez du horretara bultzatzen. Mugak eta hormak sortzen ditu. Uste dut ere artista munduan ez garela berdinak, eta nik ez dut hori kritikatzen. Batzuek diote, gure lurraldeko problematika eta hizkuntza kontuan hartuz, bakarrik behar dela euskaraz antzeztu, eta gaintitulurik ez jarri. Nik uste dut hori akats bat dela. Baina iritziak hor daude, eta defendagarriak dira. Arazoa da ez dela hori eztabaidatzen. Komunikabideetan ez dago lekurik artisten artean kontu horiek eztabaidatzeko. Zer egin behar da gaur egun? Zein bide berri behar da jorratu? Ba ote bide berririk? Betiko bidean jarraituko dugu? Uste dut gure lana dela gutizia piztea. Artean zaila da defendatzea ez dela hitzetara mugatu behar. Nik uste dut hori biziki garrantzitsua dela. Gogoeta, galdera, iradokipena, haserrea, bolbora, nahi den guztia. Baina plazera eta gutizia ere bai. Ez baduzu ekartzen beste publiko bat, gutiziaz, euskarazko obra bat ikustera, ez zait interesatzen.

Horretarako proposamenik eginen zenuke?

Guk gaintituluak jarri ditugu, adibidez. Bide bat da hori. Chimeresen euskaraz antzeztea erabaki genuen gure esparru edo eremuan, baina Euskal Herritik kanpo ere bai. Gure problematika sorkuntza lanak gure lurraldera mugatzea da. Konfiantza eskasaren seinale da. Herri hau mintzatu behar zaio munduari, ez herriari bakarrik. Zubi horien sortzea izugarrizko lana da, kanpoari begira egin behar da, eta gai gara hori egiteko. Bordelen [Frantzia] eman genuelarik euskarazko antzerki obra bat, nork ez zuen sinesten eman genezakeela obra bat Bordelen? Guk ez genuen sinesten. Eta herri honek ez du sinestu. Nik horretan sinesten dut. Euskaraz sortua den obra bat eman daiteke ere beste edozein hizkuntzatan. Gure literatura itzuli behar dugu beste hizkuntzetara. Gure onerako baita.

Zein egoeratan dago euskal antzerkigintza gaur egun?

Sekula bezain azkar, indartsu. Ikastetxeen lana aipatu behar da, lan egin baitute antzerkiarekiko zaletasuna zabaltzeko, gogoa izan dadin antzezteko edo publiko gisa joateko. Ez naiz kezkatzen geroari begira. Chimeresek bide berri bat jorratu du, adibidez, eta berriak sortzen ari dira. Ez naiz baikortasun itsu batean sartzen, baina oso batean bai.

EKEko zuzendari ere izan zinen? Garai zailak ziren kargua hartu zenuenean?

Hainbesteraino genituen zailtasunak, eztabaida luze eta sakonak izan ohi genituen. Kultur militanteen artean gogoeta nagusia zen zer tresna sortu euskal kultura garatzeko? Ez naiz mintzatzen hor hizkuntzaz. Herriaz, kanpoko botereez, zein ahalbide eman, nola ekonomikoki lagundu... Denetarik eztabaidatu behar zen. Artea militantziaz garatzen zen elkarteen artean. Hori ez dut gutxiesten, baina baliabideak behar genituen. Hamar urteko borroka izan zen, 1980tik 1990era. Behar zelarik zuzendari bat aukeratu, ni jarri nintzen. Garai politiko korapilatsuak ziren. Gaur ez dut erraten ez direla.

Beste gauza bat argi neukan: euskal kulturak esparru libre eta propio bat behar zuela. Hori izan zen nire oinarria. Lotuta dago guztia, baina ez da nahasten ahal. Kultura ez bada herri batean normalizatzen, dena desitxuratzen da, eta ez da publiko berri bat sortzen ahal.

Zenbateko garrantzia izan du EKEk euskal kulturaren zabalpenean?

Hiru adibide jarriko ditut. Hasieran, hainbat auzapezek deitu gintuzten erranez nahi zituztela bide seinaleak euskaratu, eta erakundeak finantza zezan. Nik erantzun nien hori ez zela euskal kultura, hori bide seinalaritza zela, eta ez zegokigula guri hori finantzatzea. Bigarren gauza, konfiantza handia lortzea euskararekiko eta euskal kulturarekiko. Hirugarrena, erabakitzea eta bultzatzea euskararen geroari dagokionez, behar zuela esparru autonomo bat, baita euskal kulturak ere. Lehen urteetan dena nahasia zegoen. Gu izan ginen bakarrak problema guztiak gain hartzeko. Erramun Baxokek Quebecetik gauza asko ekarri zituen hizkuntz politikaren inguruan. Guk ere behar genuen. Orain, Euskararen Erakunde Publikoa dugu, eta, bestalde, erakundea [EKE].

Zer pauso eman beharko lirateke euskal kultura sustatzeko?

Kultur muga Iparraldearen eta Hegoaldearen artean kendu behar dugu. Kultur lanaz ari naiz, ez politikaz.

Aspaldi erran zenuen euskal kultura bizia zegoela frogatzea zela zuen helburua. Frogatu duzue?

Testuinguru jakin batean erran nuen. Gu konplexu batetik sortu gara, errua errotua dago, eta saiatzen naiz hori baketzen. Kulturgintzak kulturaz eta izaeraz harro izateko parada eskaini behar digu. Ez bakarrik botere publikoaren aurrean erakustaldiak egiteko. Guk eskatzen dugularik dirua hemendik eta handik behar da irakurria izan politikoki. Ni oso kritikoa naiz gaurko egoeraz, eta haserre nago gauza anitzetan. Baina nik uste dut erran nahi nuena artisten lana munduari mintzatzea zela, munduari galdetzea eta jendea harrotzea. Baina norbera harro izatea ere bai. Jendea biltzea, iritzi eta kultur ezberdinetakoak. Gure lana ere bada kalitatezko lana eskaintzea. Ez da amateur edo profesional afera bat, kontzientzia kontu bat baizik. Ez dute aski kontuan hartzen politikan. Kultura hitza hitz tabu bat da kasik. Gutxienez, euskara bai, eta pozten naiz.