«Zer zapore du urak?». Galdera hori egitean, argi erantzuten dute batzuek: «Ez du zaporerik». «Koloregabea», «usaingabea» eta «zaporegabea» dira ura deskribatzeko erabiltzen diren adjektiboetako batzuk. Hasteko, pentsa liteke urak ez duela zaporerik, baina, aldi berean, txorrotako uretatik bereiz daiteke botilako ura, eta, lekuaren arabera, zapore gaziagoa edo metalikoagoa du. Bilboko Zientzia Astean, ur da«staketa bat egin zuten haurrekin, urak zaporea duela eta ur mota oso ezberdinak izan daitezkeela erakusteko. Azaroaren 9an elkartu ziren Miren Martinez, Nerea Biar, Esther Atxa eta Borja Perez ikertzaileek antolatutako Zer zapore du urak? tailerrean, uraren inguruko ezagutza zabaltzeko asmoz.
1960ko hamarkadaren amaieran AEBetako Floridako Unibertsitateko Linda Bartoshuk doktoreak usaimena eta dastamena ikertzeari ekin zion, eta ugaztunek uraren zaporea nola hautematen duten azaltzen duen lan bat argitaratu: Water Taste in Mammals (Uraren zaporea ugaztunetan). Aditu horrek egindako esperimentuen bitartez, ondorioztatu zuten berez gizakiek ez diotela zaporerik antzematen uraren molekulari. Miren Martinez Zer zapore du urak tailerraren antolatzaile, ikerlari eta biologoak azaldu duen bezala, urak osagai asko ditu: «Berez, urak, hau da, hidrogenoz eta oxigenoz osatutako molekula horiek ez dute zaporerik. Kontua da ura ez dela bakarrik hidrogenoa eta oxigenoa, baizik eta ur horrek gatzak, kloro sodikoak, bikarbonatoa eta beste gatz mineral batzuk dituela. Gatz horiek ematen diote zaporea urari».
Uraren osagaiak
Ioi, molekula eta gatz ugarik osatzen dute ura; besteak beste, karbono dioxidoak. «Esperimentuen bitartez, saiatzen gara azaltzen zeintzuk diren uraren propietate fisiko-kimikoak. Tailerretan, esperimentuak egiten ditugu parte hartzaileek errazago ulertzeko ura zergatik den hain garrantzitsua», gehitu du Martinezek. Karbono dioxidoari esker, adibidez, hainbat substantzia disolba ditzake urak. Baso bat ur mahai gainean utzi eta denbora tarte baten buruan hartuz gero, zaporea aldatu egiten da. Izan ere, urak, kanpoan uzten denean, airean dagoen karbono dioxidoa xurgatzen du pixkanaka-pixkanaka, eta azido karbonikoa sortu; hori dela eta, ura azidoagoa bihurtzen da.
«Ur hotza edo naturala?», galdetzen dute zerbitzariek jatetxeetan ura eskatzean. Berez, badirudi ez dagoela desberdintasun handirik zaporeari dagokionez, baina tenperaturak ere eragiten du horretan. Zenbat eta beroago egon, urak orduan eta zapore biziagoa izango du. Izan ere, zenbat eta beroago egon, orduan eta gehiago higitzen dira uraren partikulak, eta, hala, dastamen papilek zapore gehiago antzeman ditzakete. Horren ondorioz, ur hotzak ez du izango beroak bezain zapore handia.
Hala ere, gatz mineralek eragiten dute gehien uraren zaporean. Mineralak, hain zuzen ere, funtsezkoak dira giharrek, hezurrek eta organoek behar bezala funtzionatzeko, eta uraren bitartez lortzen dira. Besteak beste, sodioa, kaltzioa, fluorra, magnesioa, burdina eta potasioa dira uretan aurki daitezkeen mineralik ohikoenetako batzuk, nahiz eta kantitatean diferentziak izan batetik bestera. Bada, gatzak zaporean nola eragiten duen ikusteko, gatz mineralak dituen ura eta gatzik gabekoa banatu zituen Nerea Biar Zer zapore du urak tailerraren antolatzaile eta ingeniariak: «Ikusi genuen gatz mineralik gabeko ura desberdina dela haientzat, batez ere iturriko ura edatera ohituta daude eta».
«Ur purua hartzen badugu, kanpoaldeko urak gatz gutxiago edukiko du barrualdeko urak baino, eta, ur hori barnean sartuz gero, gure zelulak handitu eta apurtu egingo dira»
NEREA BIARIngeniaria
Gatz mineralik ez duen uraren edo ur puruaren harira, Biarrek argitu du ez dela komeni egunerokoan hartzea: «Gure zelulak urez osatuta daude, eta mintz bat daukate kanpoko ura garraiatzeko eta ura zelulan sartzen dela ziurtatzeko. Ur purua hartzen badugu, kanpoaldeko urak gatz gutxiago edukiko du barrualdeko urak baino, eta, ur hori barnean sartuz gero, gure zelulak handitu eta apurtu egingo dira». Zelulen barnean gertatutako prozesu hori, normalean, beherakoaren bidez kanporatzen da, baina gatz mineralik ez duen ur asko hartzean baino ez da gertatzen. «Horregatik, gatz mineralak oso garrantzitsuak dira bizitzeko», gehitu du Martinezek.
Zelulak apurtu ez daitezen, ura tratatzean gatz mineralak gehitu ohi zaizkio: ez bakarrik mingainarentzat ohikoa den zaporea lortzeko, baizik eta ziurtatzeko urak badituela giharrek, organoek eta hezurrek behar dituzten propietate horiek. «Gatzik gabeko ura hartzen badugu, gure zelulek ez dituzte lortzen sintesia egiteko behar dituzten mineralak. Jakietatik lortzen ditugu, baina baita uretatik ere», oroitarazi du Martinezek. Gainera, gatz mineralek ura desinfektatzen ere laguntzen dute.
Txorrotako uraren zaporea dastatzea ere pribilegio bat da, mundu guztiak ezin baitu edateko urik eskuratu. Ur eskasia, azpiegitura arazoak, hondamendi naturalak eta kutsadura dira oztopo nagusietako batzuk. Nazio Batuen Batzar Nagusiak 2010ean adierazi zuen gizaki guztiek dutela eskubidea ura izateko etxean eta norberak erabiltzeko adina, baina, oraingoz, ura ez da txorrota guztietara iritsi. Bestalde, Bartoshuk ikerlariak adierazi zuen txorrotatik ateratzen den urak lurralde bakoitzaren historia ere kontatzen duela: euria egiten duenean, ura lurralde horretako lurretan murgiltzen da, eta, poliki-poliki, lurrak bere propietateekin apaintzen du ura. Ur hori lurzorutik akuiferoetara edo erreketara igarotzen da gero, baina bidean eskualde bakoitzeko harriak ere musukatzen ditu. «Urak lurzoru horretan dauden gatz mineralak harrapatzen ditu. Horregatik, leku bakoitzeko urak zapore propioa du, lurralde horren zaporea», nabarmendu du Martinezek.
Euskal Herrian, adibidez, kareharria da nagusi, eta horrek ematen dio txorroko urari zapore bereizgarria, bere gatz mineral propioak eta lurrarekin lotutako mineralak baititu. Mediterraneotik gertu dauden inguruetan itsasoko ura akuiferoetara sartzen da batzuetan, eta gazitu egiten du lurpeko ura: horregatik, askotan ur hori ez da edateko modukoa izaten, gatz asko izaten baitu.
Tenperatura, gatzak eta lurralde bakoitzaren ezaugarriak alde batera utzita, larunbateko tailerrean parte hartu zuten ume askok galdetu zuten zergatik izaten duten zapore desberdina komuneko txorrotako urak eta sukaldekoak. Oraindik ez dago azalpen zientifikorik horretarako, Martinezen arabera, bateko eta besteko urak jatorri bera izaten dutelako. «Baliteke instalazioan zerbait gaizki egotea: igual, hodia bera ez dago guztiz ondo. Nik ez dut nabaritzen», gehitu du Biarrek.
Mingainari esker
Bartoshuken arabera, mingainak dastamenaren estimulu jakin bat baldin badu, ura estimulu horren zaporearekin nahasiko da. Haren ikerketako parte hartzaile batzuek orburu erdi bat jan zuten, eta gero ura edan. Denei iruditu zitzaien ura gozoa zela, edalontzian azukrea balego bezala. Gainerako parte hartzaileek ez zuten orbururik jan, ardoa edan baizik: ez zuten zapore gozorik sumatu uretan.
Hala ere, Bartoshuk doktorearen ikerketak ez zuen erabat argitu uraren partikulak berez zaporerik ba ote duen, edo dastamenaren pizgarriren bat sortzen ote duen. Yuki Oka AEBetako Caltech unibertsitateko Biologia irakasleak 2017an Nature aldizkarian argitaratutako The cellular mechanism for water detection in the mammalian taste system(Ura detektatzeko mekanismo zelularra ugaztunen zapore sisteman) ikerketan ondorioztatu zuen badirela ura hautemateko gai diren zelulak mingainean. Hurrengo pausoa zen zelula horiek zeintzuk ziren argitzea.
Mihian dauden zelula multzoen bidez detektatzen da zaporea, eta, ura zeinetan hautematen den jakiteko, Okak zelula talde ezberdinak genetikoki blokeatu zizkien saguei. Horrela, zapore gaziaz arduratzen ziren zelulak blokeatzen zirenean, saguek ezin zuten gatza hauteman. Zapore mingotsaz arduratzen den zelula taldea blokeatzean, ikerlariak ikusi zuen uraren erantzuna ere deuseztatzen zela. Azterlanaren emaitzen arabera, ura zapore mingotseko zelulen bidez detektatzen da. Beraz, «zer zapore du urak?» galdera egitean, komeni da «ez du zaporerik» erantzuna baztertzea; mingotsa, agian?
