«Proiektu batean sinesten duzularik, ahal duzun hoberena ematen duzu»

Euskara izan da Kontxi Erroren lehentasunetako bat bizitzan (Lesaka, Nafarroa, 1951). Etxean ikasitako hizkuntzari balioa eman zion gaztetan, eta orduz geroztik buru-belarri aritu da Euskal Herri euskalduna eraikitzen. Irakasle erretiratua da, Lesakako Tantirumairu ikastolan eta hamaika frontetan aritua. Karrikan eserita, patxadaz begiratu dio iraganari, zenbaitek euskararen lurra nola ongarritu zuten kontatzeko.

Zure gazte garaian zer giro zegoen Lesakan? Nondik heldu zitzaizun euskaltzaletasuna?

Bilakaera bat izan da. Gu baserri batekoak gara, eta ama hizkuntza euskara zen. Haur eskolan mojekin anitz sufritu nuen, ez bainekien gaztelaniaz, eta zigortzen gintuzten. Eskolan ere dena erdaraz zen, baina han bagenuen maistra bat ideologiaz eskuindarra izan arren euskaraz eta erdaraz egiten ziguna. Ozenki ez, baina guregana hurbildu eta euskaraz azaltzen zigun. Andre horrekin guztiz eskertuta nago ni.

Zuen artean ere gaztelaniaz aritzen zineten?

Gure harreman hizkuntza gaztelania zen, baina etxean euskaraz egiten genuen beti. Anaia txikiari erdaraz irakasten nion.

Nola bizi zenuen bi mundu banatu horiek izatea?

Umeak hagitz ongi egokitzen dira edozein errealitatetara. Irungo institutuan hasi ginenean, erran zidaten ez nekiela gaztelaniazko z egiten. Orduan ohartu nintzen fonetikoki ere diferenteak zirela. Euskaldunek badugu iman batjuntatzeko, eta hor hasi ginen taldetxo bat euskaraz gehiago egiten. Hala ere, bizi harremanak lagunekin gaztelaniaz ziren.

Orduan ernatu zitzaizun euskaltzaletasuna?

Iruñera irakasletza ikastera joan nintzen. Han erraten ziguten: «Ya están los vascos con su chau-chau-chau». 17 edo 18 urtetan zure identitatea finkatzent duzu. Garai haietan euskaldun izatea zen kaxero-a izatea, baserri giroan bizitzea, kulturarik eta ikasketarik gabe. Horri eman behar diozu buelta; ez nuen gaztelaniaz aritzen zirenek zuten onarpena.

Iruñean zer giro zenuten?

Irakasletza ikasten ari ginen hainbat euskaldun juntatu ginen. Hasi ginen Patxi Zabaletarekin alfabetatzen, eta era berean euskarazko klaseak eman behar genizkien deus ez zekitenei: hartu eta eman.

Nola sortu zenuten Euskal Herrian Euskaraz?

Antton Erkiziak eta biek sentitzen genuen euskararen inguruan zerbait egin behar zela. UEUra joaten ginen, Iruñean, eta han izaten ziren Txillardegi-eta. Denak euskaldunak ziren; hori zen gure Itaka. Joaten ginen ikastera, gozatzera eta euskaraz aritzera. Frankismoaren bukaeran hasi zen euskaldun kulturaren pizkunde bat, txikia, baina toki guzietan. Euskararen erabileraren ildotik, Txillardegirengana jo genuen. Hura izan zen gure atautxi, gure gidaria eta igarlea. Jendea biltzen hasi zen, UEUko jendea elkartuz, eta EHE sortu zen 1979an.

Lehenbiziko bilera, hemen, Lesakan. Zergatik?

Orain ikastola dagoen tokian, beheitian, bazen zinema areto bat eta Beti Gazte elkartearen biltzeko gunea. Hor elkartu ginen, azaroan. Jende mordoa etorri zen. Hor prestatu zen Durangoko Azokan publiko egin zen adierazpena. Aurretik taldetxotan funtzionatu genuen, euskararen erabileraz eta egoeraz genituen kezkak trukatuz.

Zein ziren kezka horiek? Nola ikusten zenuten egoera?

Uste genuen Franko hil eta gero dena lortuko genuela. Momentu horiek hagitz biziak izan ziren arlo guzietan: sindikalean, irakaskuntzan, politikan, gau eskolak, kale mobilizazioak... Eltze bat borborka. Ikusten genuen politikan eta langileen mugimenduan aurrerapausoak ematen zirela, baina euskara, hortxe. Kezkatzen gintuen ez zela ofiziala eta ez zela kalean erabiltzen.

EHEren sorrera agirian esaten da talde ekintzailea izanen dela. Hutsune bat zegoen hor?

Euskararen inguruan kultur asteak zeuden, gau eskolak, ikastolak... baina erabileraren inguruan ez zegoen talde ekintzailerik. Txillardegik Irlandako gaelikoaren kasua aipatzen zuen: ofizialtasunak ez du bermatzen erabilera; bertze zerbait behar du. Erabilera zen gure kezka, eta desobedientzia zibilaren alde egin genuen.

Nolakoak izan ziren zuen lehenbiziko ekintzak?

Lehenbizikoetako bat izan zen Donostiako Radio Nacional de Españan sartzea, ez baitzuen euskara erabiltzen. Hor Txillardegi atxilotu zuten. Gero Nafarroako Diputaziora joan ginen; Hezkuntza diputatua Jesus Malon zen, PSOEkoa. Abenduaren 24ko eguerdian hamar lagun sartu ginen. Euskararen erabileraz eta ofizialtasunaz hitz egin nahi genuen Malonekin. Malon hagitz urduri, eztabaidatzen, eta halako batean txapel gorriak deitzera atera zen. Orduan, bere balkoian kateatu ginen. Horregatik epaituak izan ginen.

Epaiketa hartan zer gertatu zen?

Euskaraz deklaratuko genuela erran genuen. Epaileak erran zuen ez zuela itzultzailerik behar, ulertzen zuela; beraz, euskaraz deklaratu genuen, eta absolbitu gintuzten.

Ekintza gogoangarri gehiago?

ETBn, Durangon, bigarren katea paratu behar zutelarik erdaraz, horren kontra egin genuen. Aldarrikatzen genuen hobe zela kate bat ona, sendotua eta funtsezkoa.

Ezabaketak dira EHEren ekintza ezagunenetakoak. Nola aritzen zineten?

Beti ibiltzen genituen espraiak eta errotuladore lodiak poltsatan edo autoetan. Kontsigna zen erdaraz ikusten genituen errotuluak edo afixak ezabatzea, e bikoitza paratzea eta idaztea Euskaraz zergatik ez? edo Euskaraz eta kito! Horrekin batera, Euskal Herrian, edozein tokitan ginela, lehenbiziko hitza beti-beti euskaraz egiten genuen. Modu horretan bizitasuna ematen genion hizkuntzari. Ezabaketekin lotuta, behin Altsasun hasi ginen, eta Ultzaman bukatu, gauez, eta ikusten genituen erdarazko errotulu guziak ezabatu genituen. Pentsatzen dut gaur den egunean, dauden polizia kontrolekin, ekintza hori ezinezkoa litzatekeela.

Ekintzengatik izan zenituzten epaiketa edo zigor gehiago?

Bakarren bat izanen zen. Baina gaur den egunean zulo hagitzez txikiagoak ditu legeak, eta, bide seinaleak ezabatzen badituzu, zigorra duzu, ordaindu behar duzu.

Euskararen aldeko militantziak eskatu zizun ohiko harreman hizkuntza aldatzea. Nola bizi izan zenuen trantsizio hori?

Kostatzen da pixka bat, baina, gogoa paratzen badiozu, lortzen da. Bidean gelditzen dira euskaraz ez dakiten batzuk; niri batzuk gelditu zaizkit, baina horrek ez du esan nahi harremanak apurtu direnik; hoztu bai. Gau eskola bazegoen, eta interesa zuenak ikasten zuen, behinik behin, lagun artean aritzeko. Batzuk galtzen joaten zara, eta beste batzuk hartzen.

Noiz hasi zinen ikastolan?

Irakasletza bukatuta, Irungo ikastolan aritu nintzen hiru urtez. Erran zidatelarik Lesakan irakasle bat bazihoala, ez nuen zalantza handirik izan etortzeko.

Nolakoak izan ziren lehenbiziko urte haiek?

Sinesmen handikoak. Baliabide gutxi genituen, baina ilusioa, dena. Aitortu behar dut: zer adorea guraso haiena, proiektu berri horretara haurrak bidalita. Dena auzolanean egiten zen: konponketak, ostatua paratu... Proiektu batean sinesten duzularik, ahal duzun hoberena ematen duzu.

Nolako aldaketa izan zen pedagogia aldetik?

Irakurketa sei urte arte atzeratu genuen, kartillak ez ziren erabiltzen, idazketa librea, Freud eta Freineten pedagogiak oinarri hartuta, bakoitzaren erritmoak errespetatzea... Hori gurasoekin goxo-goxo landu behar genuen, denek norabide berean egin genezan arraun. Denetan ez ginen ados, eztabaidatzen genuen, eta bilerak ez ziren bukatzen adostasuna lortu arte.

Oztopoak ere baziren, ezta?

Bai, beti: legezkotasun falta, ezin kartillak izenpetu, diru premia, lokal eskasak, baliabide gutxi...

Frustraziorik sentitu duzu inoiz?

Errealitatearen konstantzia, erranen nuke: 1988ko Nafarroa Oinez egiteko Hezkuntza Departamentura joan ginelarik, erdaraz egin behar izatea eta ikustea zer urruti ginen. Frustrazioa? Lesakan izan zen ahalegin bat eskola publikoa eta ikastola biz bat egiteko, baina bertze interes batzuk mugitu ziren. Minik handiena agian hori, ikastetxe bakarra lortu ez izana.

Euskararen erabilerarekin kezkaturik zaude oraindik ere?

Ez nuke ezkorra izan nahi, baina urte anitz daramagu euskara irakasten, eta ez da kalean sumatzen.

Euskalgintza nola ikusten duzu?

Dena euskalgintzarengan delegatzen badugu... Iruditzen zaigu arazo guziak norbaitek konpondu behar dituela: heziketa, ikastetxeak; lan arazoak, sindikatuek; Euskadiren askatasuna, talde politikoek; baina guk ere zerbait egin beharko dugu, ezta?

Euskal Herritik kanpo ere ibili zara boluntario. Nolatan?

Kooperazioak egin nituen Askapenarekin. Guatemalan lau hilabete eman nituen bakea izenpetu baino lehen. Egon ginen Ixcaneko CPRetan [erresistentzian dauden herritarren komunitateak]. Irakasleak formatzen genituen pixka bat; matematika eta gaztelania batik bat. Bestalde, hango liderrek Quichera edo Cobanera mugitu behar zutelarik, atzerritar bat behar zuten babesa emateko.

Bertsolaritza munduan ere aritu zara, baita ikastolan sartu ere.

Bertsolaritza sartu genuen grina hori pizteko: bertso zaharrak ikasi eta bertsoak egin. Harro nago sortu diren bertsolariekin: Estitxu [Arozena], [Xabier Silveira] Silve, Iñigo [Olaetxea], Erika Lagoma, Eneko [Fernandez]...

Zu aritzen zara bertsotan?

Pixka bat, lagun artean lotsa joaten zaidalarik, baina txarra naiz.

Nolakoak izan ziren lehenbiziko txapelketak?

Dionisio Mugika, Antton eta ni aritu ginen Paulo Iantzi sariketa antolatzen. Errango nuke Nafarroako txapelketaren hazia izan zela hori. Hor ere, ereiten; edo lurra prestatzen. Lehenbizi lurra prestatu behar da erein ahal izateko eta gero fruituak jasotzeko.

Gaur egun non kokatzen duzu zeure burua?

Mendira joaten naiz, nire pasioa, eta katalana ikasten ari naiz. Irakurri, musika entzun... bizitzaren udazkenean. Mobilizazioetan parte hartzen dut, baina, erran dezagun, militantzia pixka bat utzita. Laguntzeko prest, baina lasai biziz.