«Pelikulak jatorrizko bertsioan ikustea ikaragarri gustatzen zait»

Dena utzi zuen bertan behera Marian Galarragak (Altzo, Donostia, 1947) bikoizketagatik. Erretiroa hartua dago jada, baina duela hogei urte sortu zuen euskara elkarteko lehendakaria da oraindik: Tinko. REC grabaketa estudioa ere sortu zuen handik gutxira. Eta, lehen baino ordu gutxiago eskaini arren, bulegora joan-etorrian jarraitzen du.

Zergatik bikoizketa? Nola hasi zinen?

Bikoizketak nire bizitza aldatu zuen guztiz. Euskal Telebistaren sorreran izan zen: aurkezleak eta bikoizleak behar zirela zioen iragarki bat ikusi nuen. Izugarria iruditu zitzaidan telebista euskaraz edukitzea. Gurasoek ez zidaten sinisten. Ez nuen neure burua aurkezle ikusten, oso lotsatia nintzelako, baina bikoizle gisa aritzeko izena eman nuen, zer zen jakin gabe. Garai hartan, Robert Refordek gaztelaniaz oso ondo hitz egiten zuela iruditzen zitzaidan.

Nola ikasi zenuen lanbidea?

Katalan batzuk etorri ziren guri erakustera, eta teknika ikasi genuen. Gero, Madrilgo batzuk ere etorri ziren. Baina haiek zuzendari gisa eta enpresetan lanean hasteko prestatu gintuzten. Lan pila bat geneukan: pentsa, hilabetean egindako lana ordu erdian botatzen du telebistak. Telebistarako eta betacam-erako bikoizten genituen filmak.

Noiz sumatu zenuen filmak zinemarako bikoiztu beharra?

Norberak nabaritzen du, bere lanbidean, zeintzuk diren euskararen gabezia eta hutsuneak. Orduan hasi nintzaion galdetzen neure buruari ea zergatik ez ote zeuden euskarazko pelikulak zine aretoetan. Ordura arte ez nintzen konturatu ere egiten; gu txikitatik geunden ohituta dena gaztelaniaz ikusten, bai zineman eta bai telebistan. Hala hasi ginen gaiarekin eta euskararekin sentsibilizatuta geunden bikoizle talde bat lanean: Joxe Felipe Auzmendi, Iñaki Beraetxe, Euskal Telebistan lanean zebilen beste lagun bat... Gero bakarrik utzi ninduten; ikusten genuen oso zaila zela eta diru asko zela hori aurrera eramatea.

Eta nola eman zenuen pausoa?

Aukera izan nuen proba bat egiteko. K2000n egiten nuen lan garai hartan, Galdakaon [Bizkaia],eta oso oso ondo joan ostean, goitik behera hasi zen. Diru pixka bat bildu nuen, kaleratze ordainsaria jaso genuen, langabezia ere kobratu nuen, Galdakaon neukan etxebizitza txiki bat saldu nuen... Garai hartan bikoizle moduan oso ondo irabazten genuen. Urtebete irauteko bezainbeste baneukala pentsatu nuen, eta aurrera egitea erabaki nuen.

Zerorren poltsikotik ateratakoarekin hasi zinen?

Hasieran bai. Egin genituen halako proiektu bat eta aurrekontu bat. Eta horiek ikusita, oso garbi geneukan instituzioek dirua jarri behar zutela. Laboral Kutxaren babesletza ere bilatu genuen. Baina ez instituzioek ez Laboralek: ez ziguten ezer eman. Gainera, instituzioetatik esan ziguten saiatu zirela haiek lehenago ere, eta ezinezkoa zela.

Ez zen hain ezinezkoa, antza. Bikoizketan 30 urtetik gora daramatzazu, eta badira hogei Tinko sortu zenuela.

Ederki kostata! Hori ere esan behar da. Abantaila bat neukan: ordurako ohituta geunden filmak bikoizten. Ez zinemarako, baizik eta telebistarako. Kanpo produkziorako filmak aukeratu eta erosten zituenak harremana zeukan Madril eta Bartzelonako banatzaileekin. Harreman estua, gainera. Uste dut banatzaile horri interesatzen zitzaiola Euskal Telebistarekin eta Eusko Jaurlaritzarekin ondo geratzea, saldu nahi zizkiolako hainbat telesail eta film...

Horren bidez jarri zineten martxan?

Trukean, hala hasi ginen. Alargunaren gailurra izan zen bikoiztu genuen lehen filma. Hori bezala, Corina Corina ere bai. Bi film horiek 35 milimetroko filmak bikoizteko gai ginen edo ez ikusteko erabili genituen. Besteek ezetz esan arren, lortu genuen. Baldintzak desberdinak ziren; bageneukan girotxo hori, eta bikoizketa menperatzen genuen... Banatzaile horren bidez, bagenekien non zeuden pelikulak eta haiek nola konbentzitu pelikulak euskaraz ere estreinatzeko.

Nola gogoratzen duzu estreinaldi eguna?

Izugarria izan zen. Are, nire lehen jaunartzea baino garrantzitsuagoa! [barreak].

Bikoizketa ikasle eta irakasle ere izan zara.

Guk ikasi genuen teknika irakatsi genien hurrengo ikastarokoei: Mikel Mendizabal eta biok izan ginen aukeratuak zeregin horretarako. Guk ematen genituen eskolak, baina badakizu: itsuen herrialdean begibakarra errege. Guk teknika irakatsi genien, baina, hortik aurrera, bakoitzaren gaitasunak zeuden jokoan: zer-nolako ahotsa zeneukan, irakurtzen bazenekien edo ez. Garai hartan, izan ere, ez ziren asko euskaraz irakurtzen zekitenak.

Galizian ere ibili zinen, han bikoizketa etxe bat sortzeko.

Bikoizleak behar genituen, eta gogoan dut nola joan ginen INEMeko ilarara eta langabeei proba egiteko eskaini. Uste dut geroztik ez dela belarra hazi gu pasa ginen lekutik [barreak]. Hiru hilabetetan egin genuen jendea aukeratu, prestatu, bikoiztu eta filmak estreinatu. Eromena izan zen, zeren, gainera, gu lanean ari ginela, orduantxe ari ziren bikoizketa etxea eraikitzen. Obretan zegoen dena. Lau ordu egin nuen lo, guztira, astelehenetik ostiralera. Kafeak eta zigarroak bata bestearen atzetik; hala iraun genuen bizirik.

Zerorrek ere erretzen zenuen?

Noski! Inor ez zen bikoizten hasten lehenengo lau zigarro erre arte. Eztarria berotu arte, badakizu [barreak]. Badira hamar urte utzi nuela. Bartzelonako bikoizle onenek ere hala egiten zuten: zigarroak eta kopa bat koñak lanean hasi aurretik.

Zurrunbilo horretan sortu zenuen Tinko ere, ezta?

Garai horretan bertan, eskolaz eskola film horiek banatzen, Hau lehoia eta aurretik egindako Ipar haizearen itzulera marrazki bizidunekin hasi ginen. Lau film horiekin jarri ginen martxan. Tinko sortu zen, gehienbat, entzuten genielako lankideei euren umeak zinemara joanda, pelikula gazteleraz ikusi, eta lanak euskaraz egin behar izaten zituztela. Baina ume horrek zer pentsatu behar du euskarari buruz? Eskolako lanak egiteko bakarrik dela? Behartuta hitz egiteko? Eta gauza politak eta ludikoak gaztelaniaz?

Harrera ona egin zizueten ikastetxeetako zuzendariek?

Inkesta moduko bat egin genuen: galdetu genien ea ikasleak zinemara eramango ote lituzketen pelikulak euskaraz ikastera. Denak zoratzen zeuden ideiarekin! Nik ez dakit nola iraun genuen bizirik, hainbeste bilerekin!

Bizitzak gurpil batean sartu eta eraman egiten zaitu...

Gogoratze hutsarekin sekulako pereza ematen dit. Orain ez nintzateke horrelako zerbaitetan hasiko, ezta erotuta ere!

Egindakoaz harro egongo zara bada, ezta?

Bai, bai. Inork ez zuen ematen ezta pezeta bat ere proiektu horrengatik. Ezta pezeta bat ere. Ez dakit jendeak guk bezainbeste baloratzen duen hori, baina badakit horretan aitzindariak izan garela; egun dauden pelikula apurrak guk egindako lanagatik daude.

Zuen lanari esker, hainbat belaunaldi hazi dira euskarazko telebistarekin.

Oso garrantzitsua da hori. Zuen belaunaldiak sekulako zortea izan du! Baina, gaur egun, faltansumatzen dut haurrentzako programazio serio bat Euskal Telebistan. ETB3 hor dago, baina ez: ETB1en izan behar du. Arratsaldero egon behar luke haientzako zerbait, haurrak ohera joan arte.

Haurrak izan dira zuen ardura nagusia hasieratik.

Pentsatzeak, gaur egun, 3-5 urteko haurrek zinema areto batean duten lehenengo esperientzia euskaraz dela... Horrek egiten ditilusiorik handiena. Oso garrantzitsua da haurrek euskara duina dela pentsatzea. Duina eta normala. Hizkuntza batek ezin du mugarik eduki. Nik euskaraz bizi nahi dut, sinis iezadazu, baina kosta egiten zait.

REC ere sortu zenuen.

Hori izan zen nire borroketako bat, beste bat: ondo bikoiztea. Telebistan bikoizketak txurroak bezala egiten ohitu ginen. Zinemarako ekoiztu behar bagenuen, ondo, kalitatez bikoiztea zen erronka. Horregatik sortu genuen REC, enpresa txiki-txiki bat. Gauzak lasai egiten saiatu ginen, eta uste dut, pelikula onak aukeratzeaz gain, ondo bikoiztu genituela.

Urte guztiotan, zein izan da zuretzat momenturik zailena?

[Hasperena] Momentu asko egon dira. Lehenengo bost urteetan, egunero —eta sinis iezadazu egunero esaten dudanean, egunero diodala—, neure buruari esaten nion: «Bueno, nahikoa da: ez zaitez burugogorra izan, eta utz ezazu». Baina beti zegoen egun horretan bertan amorratzen ninduen zerbait, aurrera eginarazten zidana. Grano bat bezala ginen batzuentzat, inori ez zitzaion interesatzen gure lana. «Denek dakigu gaztelaniaz eta, zergatik jarri behar da euskaraz?» Hori ziotenak ez ziren euskaldunak, noski.

Eta gozoena?

Alargunen gailurra Bilbon estreinatu zenean. Ordukoa da inoiz entzun dudan lorerik onena: «Ez dakit euskaraz edo gaztelaniaz ikusi dudan filma». Hain naturalki sartu zitzaion, ez zela konturatu ere egin zein hizkuntzatan ikusi zuen. Gipuzkoako Aldundiak Anton Abadia saria eman zigunean, 2004an, ikaragarria izan zen, euskararengatik egindako lanaren aitortza izan baitzen. Eta konbentzituta nago hala izan zela.

Nabaritu duzu nahi beste babes instituzioen aldetik?

Hasieran ez, baina gerora Hezkuntza Sailean Inaxio Oliveri sartu zenean, hark eman zigun aurreneko diru laguntza. Oso garbi ikusi zuen ez zela nahikoa ikastetxeetan-eta euskaraz egitea, hortik atera bezain pronto dena gaztelaniaz aurkitzen bazuen ikasleak. Gainera, gobernua aldatzen bazen diru laguntza hori ez aldatzeko moduan egin zuen, sozialistak iritsi ziren arte. Erdira jaitsi ziguten laguntza krisiaren aitzakian, eta handik urtebetera, ez zuten legebiltzarreko eztabaidara eraman ere. Ez ziguten ezer eman berriz gobernua aldatu zen arte.

Zer moduzko osasuna du bikoizketak?

Gaixoa! Oso txarra; etxegabetuta bezala dago. Badirudi zerbait egiteko asmoa edo borondatea badagoela, baina niretzat behar-beharrezkoa da bikoizle multzo bat egotea, erreserban, altxor bat balitz bezala babestuta. Eta bikoizketa etxe pare bat. Baina babestuta. Hasierako bikoizleek haurrak dituzte, eta diru sarrera on bat behar dute: bikoizketarekin lortu ezin badute, garai batean bezala, ogibidea aldatu behar dute.

Gaur egun badago eztabaida bikoizketaren eta azpitituluen artean. Zer iritzi duzu?

Agian, nire ogibidearen aurka joatea izango da, baina niri pelikulak jatorrizko bertsioan ikustea ikaragarri gustatzen zait. Donostiako Trueba aretoan bezero fidela naiz. Gainera, ohituta nago, nire lanbideagatik. Hizkuntzak ikasteko oso sistema polita dela uste dut. Baina ez dit balio pelikula bat euskaraz azpidaztea eta gaztelaniaz oso ondo bikoiztea: hori tranpa da, bien artean aukeratu behar badu, jendeak errazera joko baitu.

Bikoizketa haurrentzako filmentzat soilik orduan?

Hamar urte bete artean, behintzat, bikoiztuta eman behar zaizkie. Film bat gazteleraz bikoiztuta badago, hura bera euskaraz ere: gazteleraz azpidatzita badago, euskaraz ere bai. Baina berdintasuna behingoz, mesedez! Azpidaztea merkeagoa eta errazagoa da, baina film bat gaztelaniaz bikoiztuta badago, jendeak errazera joko du eta ez du kontsumituko euskaraz azpidatzitakoa: beraz, ez dit balio.

Zein izan da bikoiztea gehien gustatu zaizun pertsona?

Barbra Streisand. Gogoan dut Hello Dolly filma: izerditan bukatzen nuen, ez baitzen isiltzen, ezta arnasa hartzeko ere. Bikoiztea gidatzen ikastea bezala da: gauza asko hartu behar dituzu kontuan, baina gero konturatu gabe egiten dituzu denak.

Hasi zinenean, zinemetako film guztiak euskaraz egotea zen zure ametsa.

Betetzeko zaila da amets hori. Hasi nintzenean hogei urteren buruan euskaraz bikoiztutako filmen presentzia aretoetan askoz ere handiagoa izango zela espero nuen.