IRATI GARMENDIA
'Xomorro lapurra', bizipenetatik ipuinera
Bizipenen kutxatik abiatuta sortu du Irati Garmendiak ere Xomorro Lapurra izeneko liburu ilustratua, Ane Arzelus ilustratzailearekin batera. «Niretzako zen zerbait izaten hasi, eta honaino iritsi naiz», dio liburua eskuetan, begietatik ilusioa dariola. 2017an diagnostikatu zioten amari minbizia, bera oposizioak prestatzen ari zela. «Shock» bat izan zela dio, kolpe gogorra: «Ez duzu espero, eta ez dakizu zein ondorio dituen, edo zer egin...». Izan ere, bularreko minbiziaz asko entzun arren, norberari tokatu arte ez da ezagutzen. Urtebeteren buruan sendatu zen ama, eta duela gutxi amonari diagnostikatu zioten gaitza; amona ere ondo dago.
«Ikaskuntza handi bat» izan da minbizia Garmendiaren bizitzan, eta erabaki zuen terapia modura idazten hastea, barrukoa kanporatzeko. Ikaskuntza pertsonala haurrei transmititu nahi die orain: «Pentsatu nuen uztartzea nire ofizioa, irakaskuntza, eta afizioa, idaztea, beti gustatu izan zaidalako».
Ipuina Kattalinen begietatik kontatua dago, eta haren amaren minbizian oinarritzen da, haur txiki baten begiradatik. Begirada hori topatzearen garrantziaz mintzatu da: «Beti esaten da barruan daukagula gure umea, baina, askotan, itzalita edo ilunpean edukitzen dugu. Haurrei askotan helduen begiradatik hitz egiten diegu, horrela interpretatzen ditugu haien hitzak eta ekintzak. Eta ezin dugu ahaztu haiek beste begirada bat dutela».
Horretarako, liburuan Kattalinen ateraldiek garrantzi handia dute, haren pentsamendua islatzeko. Minbizia xomorro gisa irudikatzen du, eta, amari irribarrea lapurtzen dionez, lapur gisa identifikatzen du: «Nondik sartu zaio xomorroa, belarritik?» edo «Eta titian bizi da?», galdetzen du, minbizia zerbait fisikoa balitz bezala irudikatzen duelako.
Iruñeko Udalak eta Galtzagorri elkarteak antolatutako Biko-Teka bekari esker ondu dute liburua. Ilustratzaileak eta idazleak aurkezten dira bertara, eta astebetez hainbat tailerretan parte hartzen dute, lan bat sortzeko. Idazleak hasierako testua egokitzea beharrezkoa zela ulertu zuen hor: «Konturatu nintzen nik idatzita neukan testua hirugarren pertsonan zegoela, eta haurrentzat beste modu batekoa izan behar zuela». Horregatik, narratiba ia dena elkarrizketa bihurtu zuen, eta hizkera xumeagoa erabili.
Ane Arzelus ilustratzailea bertan ezagutu zuen, eta «oso ondo» moldatu direla dio, hark ere proiektuan «itsu-itsuan» sinesten duelako. Testuan Kattalin da protagonista, eta irudietan, berriz, xomorroa: «Irudiak testuak bezain garrantzitsuak dira, bat ez da ulertzen bestea gabe».
Gaia hainbat modutan landu nahiko luke, liburuak bigarren atal bat izango ez badu ere. Izan ere, Erraietatik: Hazitik kimura izeneko bloga sortu zuen itxialdian, hezkuntzari buruz hausnartzeko, eta sare sozialetan ere aritzen da. Minbiziaz aritu nahi du, izan beste sare sozialetako kontu batzuekin kolaboratuz, izan hausnarketa saio bat eginez, sare sozialetan zuzenekoak eginez... Ipuin kontalari gisa aritzeko ere egin diote proposamena: «Iruditzen zait oso garrantzitsua dela gai hau lantzea, txiki-txikitatik, gertutik tokatu edo ez».
Aitzane Artolak bularreko minbizia izan zuen, eta Mango etxearen bularreko bilduman modelo lanetan aritu da. / Gorka Rubio, Foku
AINTZANE ARTOLA
Bularra berregitea aukera bat da; ez egitea ere bai
Horietako bat da Aintzane Artola tolosarra. 2017an diagnostikatu zioten minbizia, eta hasieratik esan zioten bular bat kenduko ziotela. Ordutik, azalean bizi ditu bular batekin bizitzearen ondorio sozialak. Orain, modelo lanak egin ditu, Mango enpresak bular bakarreko pertsonentzat sortutako bularretako eta bainujantzi bilduma baterako.
Teta&Teta elkartearen kanpaina baten ondoren sortu dute bilduma. Elkarteak finantzaketa kolektibo baten bidez sortu zituen bular bakarreko pertsonentzako bularretakoak, Lola izenekoak, baina gabeziak zituen, Artolaren arabera: «Oso politak ziren, baina ez ziren edonork ordaintzeko modukoak, eta ezta egunero erabiltzeko ere, ez baitziren oso erosoak». 100 euro inguru balio zuten. Horregatik, haien baliabideak mugatuak zirela ikusita, multinazional handiak zirikatzea erabaki zuten, bilduma atera zezaten eskatuz, merkatua bazegoela uste baitzuten.
Mangok esan du irabazitako dirua elkartera bideratuko duela, haien ereduak erabili dituztelako. Bilduma abiapuntua dela adierazi dute, merkatua ote dagoen ikusteko, eta erosoak diren jakiteko: «Salmenten arabera jokatzen dute, eta esan dute saltzen badute geroago bilduma gehiago ateratzeko asmoa daukatela».
Multinazionalen aterkipean horrelako proiektu bat sustatzearen kontraesanen gainetik, bular bakarreko pertsonentzat lorpena dela nabarmendu du Artolak. Izan ere, mastektomia egin ondoren, «aukera bakarra» bularra berregitea dela dirudi, orain arte ez baita haientzat bularretakorik ere egon: «Nola aukeratuko duzu existitzen ez den zerbait?». Artolak, adibidez, kimioterapia hartu bitartean ez zuen ileorderik jarri, inguruan zapiarekin edo txapelarekin ibiltzen ziren pertsonak ikusten zituelako.
Bularraren kasuan, ordea, erreferentziak falta direla dio, eta bular bakarreko pertsonak «desagertuta» daudela dirudiela: «Nik, bere garaian, erreferente bat bilatzeko beharra neukan, bular bakarrarekin bizi zitekeela erakutsiko zidana, eta ez nuen topatu». Horregatik erabaki du publizitate kanpainan parte hartzea.
«Askotan, ematen du bularra berregitea zikloa ixteko ezinbesteko pausoa dela, baina ez da», dio erabakimenez. Gaur egun, oraindik, medikuarengana joatean, bularra berregin nahi duen galdetzen dio, eta ezezkoaren ondoren, betiko erantzuna jasotzen du: lasai egoteko, iritziz aldatuz gero aurrerago egin dezakeela. Haren ustez, horrela erabaki okerra hartu duela transmititzen diote, eta konfiantza falta sortzen diote. Guztia, bi bular izatearen kanonetik aldentzearren: «Sentsazioa ematen dit, gaztea naizenez, kontrako bidea hartu dudala, eta berriro galdetzen didatela, bide zuzenera itzuli ote naizen».
Aukera hori zilegi dela ikusarazteko, hitz egiteko prest jarraituko du: «Horixe lortu nahi dut, eta horregatik hartu dut parte kanpainan: 'Ni hemen nago, eta hau ere aukera bat da' esateko».
Miren Cuerdok eta Julene Illarramendik 'Izan inurri'-rekin minbizia izan dutenei laguntzen diete. / Maialen Andres, Foku
IZAN INURRI
Inurrien pare lanean, poz eta minen bidelagun
Lepo azpian, lepauztaiaren parean dauzka inurriak tatuatuta, borrokak darrai hitzekin batera. «Hitz horiek idazteaz pixka bat damutzen naiz, baina...», dio irribarre urduri batekin, baina berehala eten dio lagunak: «Hau ere bada borrokatzeko modu bat».
Julene Illarramendi eta Miren Cuerdo dira, Izan Inurri proiektuko kideak. Duela hiru urte, bularreko minbiziaren ondorioz hil zen Illarramendiren ama, eta abuztuan beteko dituzte bi urte inurrien pare lanean hasi zirela bularreko minbizia jasan duten pertsonei laguntzen. Amak inurriak zituen tatuatuak, eta ahizparekin batera tatuatu zituen hark ere. Azken boladan Aroa Lopez batu zaie taldera, eta beste hainbat pertsona ere izan dituzte bidelagun, lan askotan: webgunea sortzen, kamisetak serigrafiatzen, argazki saioak egiten...
Hasiera batean, kamisetak, poltsak eta beste hainbat produktu atera, eta diru pixka bat biltzea zen asmoa, gero dohaintzan emateko edo. Baina behar hori asetzen zuten elkarteak bazeudela ikusi ondotik, ideia moldatu zuten: «Inurrik beste modu batean lagundu zezakeela pentsatu genuen; adibidez, emozionalki zenbait lanketa eginez», dio Illarramendik.
Eta horretan ari dira, minbizia zuzenean edo zeharka bizi izan duten pertsonei hainbat zerbitzu edo opari eskaintzen: «Ez dugu lan egin dirua dohaintzan ematen, baizik eta gaixotasuna jasan duten pertsona horiek protagonismoa eta ahotsa izan dezaten», gehitu du Cuerdok. Haien beharrak asetzen dituzte: sorpresak eman, otordu edo asteburu-pasa bat oparitu, eta esan: «Tori, merezi duzu!». Buruko zapiak sortzen ari dira, orain.
Askotan, gaixotasunagatik, albo batera utzi behar izaten dituztelako horrelakoak, minbizia guztiaren zentroa bihurtzen baita. Diotenez, batzuek barrua hustea behar izaten dute, eta besteek, berriz, datorkiena zer den entzutea: «Batzuek behar dute errealitatea jakitea, modu gordinagoan: azala lehortuko zaizu, krema hau ona da, gatzetan bainatzea ona da...».
Horregatik, gizartea kontzientziatzeko lan egiten dute, minbizia benetan zer den erakusteko. Baita aukera guztiak zilegi direla nabarmentzeko ere: «Konturatu gara gai askotan gizarteak inposatzen diela zer egin behar duten, eta ez dutela egiten nahi edo behar dutena». Badagoelako jendea familiari kontatzera ausartu ez dena, eta ezkutatu duena; edo pertsona batzuek ileordea jartzen dutelako begiradak saihesteko; edo bularra presioagatik berregiten dutelako.
Tabu baitira oraindik ere hainbat ondorio. Itxialdian, kasurako, minbizia eta sexualitateari buruzko saio bat egin zuten, gaitza pasatu ondoren hura berriro ez garatzeko hartutako pilula batek menopausia eragiten duelako.
Familia bat bihurtu direla diote, eta asko ikasi dutela minbiziaz, elkarren esperientziak entzunda. Askok gaixotasunetik askatzea ere lortu dute: «Hainbatek esan digute Inurri dela espazio bat non ez diren gaixoak sentitzen, minbiziaz libreki hitz egin arren».
