«Onenak ginen, onak ote ginen jakin gabe»

Udazkeneko orbelarekin haurrek duten lilurak kutsatuta dabil egunotan Kontxi Aizarna (Aizarna, Zestoa, Gipuzkoa, 1958). Imanol Urbieta musikariarekin lotuta agertzen da haren izena beti. Elkarrekin, Xirula Mirula musika eta pedagogia eskola-laborategia sortu zuten, Euskal Herria horretan erabateko basamortua zenean. Bizitza bat haurrei eta musikari dedikaturikoa da Aizarnarena. Gutxienez, hiru belaunaldiko euskal herritarrek abestu dituzte haiek sorturiko kantak.

Zuek, familian, txikitan behintzat, musikarik eta halakorik ezer ere ez, ezta?

Bat ere ez. Musika girorik ez zegoen gurean. Irratian entzuten genuena. Nire ahizpa batek disko biragailu txiki bat erosi zuen, eta, harekin, singleak entzuten genituen: erdal kantak garai hartan, tartean debekatutakoak.

Esaterako?

Jane Birkin eta Serge Gainsbourgen Je t'aime... moi non plus [1969. urtean argitaratutakoa]. Iparraldetik ekarriko zuen ahizpak berak, kontrabandoan. Aizarnan batzuk diote oso progreak izan garela beti. Bizitzaren joanean topo egin nuen musikarekin.

Haur batek lotsarazita hasi zinen musikan. Andereño izanda txirula jotzen nolatan ez zenekien galdetu zizun.

Irakasle sartu nintzen Zarauzko [Gipuzkoa] ikastolan 19 urterekin, irakasle eskolako agiririk gabe. Jendea behar zen. Prestakuntza saio batzuk egin genituen. Idurre izeneko haur batek eskatu zidan txirularekin zer edo zer jotzeko. Eta nik, ez nekiela. Horrek aldatu zuen neure bizitza. Imanol Urbieta ezagutu nuen. Hark musika eskola zuen Zarautzen: Akademia esaten zioten. Haurrak hara joaten ziren musika ikastera. Ikasleekin batera, neu ere hara joatea erabaki nuen.

Eskertu diozu haur hari?

Oraindik ikusten dut: taberna bat dauka, eta askotan joaten naiz kafea hartzera. 45 urteren bat izango ditu, eta haren haurrak ere izan ditut ikasle ikastolan. Berak ez du gogoan pasadizo hura, baina niri ez zait ahaztuko.

Orduan ikusi zenuen musika heziketarako tresna ikaragarria zela?

Musika erabiltzen nuen, haur txikien heziketan dabilen edonork bezala. Orduan, Ikusi mendizaleak, Errekatxo kantari, eta tradizioko beste kantak abesten genituen. Baina, orduan deskubritu nuen bazela umeentzako musika berezia, haientzat egindakoa: Imanolek bi semeekin eta beste bi neskekin Bartzelonan grabaturiko Haur kantariak diskoa, 1967koa. Haurrentzako kantuekin eginiko lehenengo euskarazko diskoa zen. Eskola hartan aurkitu nuen musikak sortzen duen giroa, musika ondo pasatzeko tresna zela, euskararekin lan egiteko tresna zela, komunikatzeko eta adierazteko sekulako tresna zela. Ikasiz joan nintzen, eta, apurka-apurka, Imanolen laguntzaile bihurtu nintzen.

Alemaniara ere jo zenuten musika pedagogiaren inguruko adibideen bila. Zer nahi zenuten zehazki?

Aukera izan genuen Orff perkusio eskola ezagutzeko Alemanian, eta, batez ere, Kodaly eskola, Hungarian. Konturatu ginen ez genbiltzala batere urruti Europako pedagogietatik.

Senari jarraituta heldu zineten antzeko ondorioetara, beraz?

Bai. Ondo genbiltzala ikusi genuen. Kodaly eskolakoek esaten ziguten guk, gainera, gehigarri bat genuela: hizkuntzaren arazoa. Musikarekin egiten ari ginena hizkuntzarentzat ere aberasgarria zela adierazi ziguten. Hizkuntza batek iraun dezan, musika tresna ezinbestekoa dela transmisioan.

Musika eta hizkuntza uztartzeko orduan, nondik abiatu zineten, doinuetatik ala hitzetatik?

Normalean, hizkuntzatik abiatzen ginen, hau da, «zer kontatu nahi dugu?» galdetuta. Esaldi bat, bertso bat sortu, eta behin eta berriz esanez konturatzen zara horretan bertan dagoelaerritmoa, eta hizkuntzak berak duen doinuak berak dakarrela musika berehala.

Adibide bat?

Martuteneko trena kanta. Triki-traka-triki-traka. Hitz egiteko moduan erritmo bat erabiltzen dugu, eta horrek berak du soinua.

Eta Txiki-txiki-txikia?

Hori kontrako kasua da. Lantzeko [Nafarroa] inauteritako musika da. Horri hitzak jarri genizkion. Dagoeneko egina dagoen doinu bati hitzak jartzen dizkiozunean, askotan gertatzen da azentuak behartu egiten direla.

Halere, euskararen azentua oso malgua da; gazteleraz askoz zailagoa da moldatzea, ezta?

Bai, gazteleraz ere egin izan ditugu kantak, eta zailagoa da. Baina ikástola jarri behar baduzu, esaterako... Era naturalean ikástolá esaten dugu. Baina musika,erritmoa, kortxea horiek non jartzen dituzun, horrek behartzen zaitu hitzari beste doinu bat ematera, hitz egiterakoan erabiltzen ez duguna. Hori gure teoria da. Nahiz eta euskaraz ez egon ezer erabakita azentuari buruz eta euskalki bakoitzak berea izan, guk kanta ahalik eta naturalenen joan dadin, lehenbizi hitza egiten dugu. Imanol zorrotza izan zen horretan, eta ni beti egon naiz ados harekin.

Zein eginkizun izan duzu zuk lan horretan?

Ni ez naiz sortzailea, dena den. Ez naiz konpositorea. Besteek egindakoa kopiatu eta moldatu egin dut. Imanol izan da horretan sortzailea, baina lanen bat plazaratzean beti esan izan du: hau neure esperientziatik egin dut, orain zuek hartu, eta bakoitzak egin ditzala nahi dituen aldaketak. Eta berak egindako doinuak eskoletan zabaldu dira, eta hainbat kanta 40 urte baino gehiago izan arren, oraindik kantatu egiten dira. Irakasle bakoitzak nahi bezala moldatu izan ditu. Horretan ez gara batere jeloskorrak. Horrela, gainera, iraun egingo dute.

Gaurko umeekin ere erabiltzen dira. CD batean grabatuta daude, baina entzun bezain pronto konturatzen da entzulea kasete zahar batetik atera direla fitxategi digitalak. Klasikoak direla adierazten du horrek? Edo garai bateko sormen eztandaren ondorengo agorraldian dagoela musika pedagogian?

Guk gauza asko egin ditugu, baina ez dira horrenbeste zabaldu. Xixupika saila plazaratu genuenean ez zegoen ia ezer. Kixki Mixki eta Kaxkamelonen Pintto Pintto... kaseteren bat bazegoen, baina ez zegoen ezer eskolari begira eginda. Gure musika hauek, berriz, eskolan haurrekin bizi izandako esperientzietatik eginda zeuden, batetik. Gero, nolabait, haurrei itzultzen genien kanta, eta, erreakzioaren arabera, bagenekien balekoa zen edo ez.

Ran roberran, esaterako?

Psikomotrizitatea lantzeko material bat bagenuen, uztai batzuekin lantzen zena. Bazegoen ume bat ia hitzik egiten ez zuena, parte hartzen ez zuena. Doinu bat sortu zuen Imanolek uztaiena lantzeko, eta, haurrengana eraman zuenean, haiek uztaia autoaren bolantetzat hartu eta «po-po-po-po» esaten hasi ziren. «Zein polita», pentsatu zuen, «zein ongi erantzuten duten». Inoiz komunikatu nahi izan ez zuen haur hark Gabonetan jasotako oparien berri kontatu nahi izan zuen gero: «Traktorea, motorra eta ran roberra», esan zuen. Po-po-po besterik ez zuen kanta hark ran roberra hartu zuen. Pentsa, kantak, berez, Uztaiak gora du izenburu, baina inork ez du horrela ezagutzen. Haur hark eman zion Ran Roberran izenburua.

Ikastolaz ikastola ibiltzen zineten?

Ikastoletan material gose handia zegoen, musika, mugimendua eta hizkuntza lantzeko. Sortu ahala, irakasleei ikastaroak ematen genizkien. Euskal Herri osoan ibili ginen 1980ko hamarkadan, doinu bakoitzarekin zer egin zitekeen erakusten. Beraz, lan handia egin genuen kanta haiek zabaltzen. Gerora ere, abesti asko egin ditugu, baina ez dira hainbeste zabaldu, orain materiala badagoelako eta badirudielako ordukoak ez direla modaz pasatu.

Takolo, Pirritx eta Porrotxen lana ere badago orain, alde pedagogiko indartsuarekin.

Bai. Onenak ginen, onak ote ginen jakin gabe; besterik ez zegoelako, alegia. Orduan ere hala esaten genuen. Gaur, beste gauza batzuk daude. Aberastasuna dago. Nik asko erabiltzen ditut Pirritx eta Porrotxenak, Amaia Zubiriarenak eta Oskorrirenak, esaterako. Baina gureak eraldatzen gehiago ausartzen naiz, geureak direlako, azken batean.

John Brown indio txiki bat zen. Hamarkada hauetan bistan da gurasoak asko aldatu direla... baina haurrak?

Gizartea bera aldatu da. Umeen berezko beharrak ez dira aldatu;bai, ordea, behar horiei erantzuteko dugun modua. Frustrazioarena da adibide ona. Oso estresaturik gaude lanarekin, ordu piloa egiten etxetik kanpo. Haurrak arratsaldean hartzen ditugunean, zerbait eskatzen badigute, badakigu ezetz esanez gero zaputza harrapatuko dutela. Orduan, ez dugu pazientziarik aurre egiteko,eta eman egiten diegu. Umeak frustrazioa behar du, horrek barrutik handitzen laguntzen dio. Gaur, baditugu frustrazioa onartzen ez duten umeak.

Bi-hiru urteko haurrari aurre egiten ez dionak, nola eutsiko dio gero nerabezaroan?

Nerabeak antz handia du 2-3 urteko umearekin. Berea inposatu nahian dabil. Biak ari dira euren nia osatzen, eta gatazkak sortzen dituzte gurasoen aurrean. Estatistikek diote gurasoen aurkako tratu txarrak gero eta gehiago direla, eta goizago. Egon dira salaketak 11 urteko haurren kontra, familiak jarrita. Ordurako berandu da arauak jartzeko. Normala denez, gurasoak asko kezkatzen eta arduratzen dira beren seme-alaben heziketaz, eta primeran egiten dute. Baina, aldian-aldian, galduta ere ikusten dira batzuk, eta guk, hezitzaileok, lagundu egin behar diegu. Hezitzaileon lana ez da bakarrik haurrekin egitekoa, familiekin ere lan egin behar dugu. Eta zenbat eta elkartuago eta ildo bertsutik egin, haurraren heziketa hobea izango da.

Musikaren pedagogia zertan aldatu da, eta nola dago orain?

Gaur, aukera gehiago du edonork ikasteko, herrietako musika eskolak sortu direlako. Eskola orduetan beste kontu bat da. Musika haur guztien eskubidea da. Nire historian zehar ikusten dut gu hasi ginen garaian musikak ez zuela presentziarik ikasgeletan. Gero, lortu egin zen musika ikasgaitzat sartzea, eta urte askotan horrela egon da, toki bat hartuta. Baina, gerora, azken urteotan, ahultzen ari da. Eskolaz kanpo eskaintza dagoenez, garrantzi txikiagoko gai bihurtu da eskola askotan. Musika beste gauzak egiteko tresna bat da: dantza egiteko, adierazteko... Musikak ez du zertan helburu izan: helburua haurra da; musika, bitartekoa.

Europako beste herrialdeekin parekatuta, nola gaude?

Austria eta halako lekuetara bidaiak egiten genituen 1978 aldera Zarauzko Musika Eskolatik. Gurekin ibiltzen ziren umeek beti jasotzen zuten ideia bat: musikak ateak irekiko dizkizue. Munduan musikarekin agertzen bazarete, horrek kultura adierazten du. Hemengo egoerari nota ona emango nioke. Pentsa zenbat talde dauden herri guztietan. Kaleko musika talde ugari, abesbatza onak ditugu, orkestra onak... Osasuntsu dago musika.

Egia da haurrei aginduak kantuan ematen dizkiezula?

Aginduak esanda gogorra ematen du [barrez]. Bi urtekoekin aritu naiz azken 13 urteotan, eta errutinak oso garrantzitsuak dira, umeari eguna antolatzen laguntzen diotelako. Egun ona emateko kanta bat erabiltzen dugu. Jolas garaia amaitu denean, «jasotzera, gela jasotzera...» abesten dugu. Ondoren, borobilean eseri behar dugunean, «apalatxo, apalatxo...». Bazkal aurretik, garbitzeko, «igurtzirik bi eskuak...» eta «goazen denok batera, poz pozik bazkaltzera...». Horiek dira neure aginduak.

«Iritsi da ostirala» esamolde bihurtu da, baita helduen artean. Musikatik hizkuntza arruntean eragin daiteke, beraz?

Hori gure lagun Josu Txapartegi Txapas irakaslearena da. Imanol eta Txapas beti izan dira oso gertukoak. Badute elkarrekin egindako kanta bat: Kalera, kalera. Wikipediak esaten du Telesforo Monzonena dela, baina ez, Imanol Urbietak eta Josu Txapartegik egin zuten. Noski, ez zuten esan eurena zela, kanta ezkutuan zabaldu zelako, herriz herri, garai hartako multikopistekin.

Wikipediak Urbieta eta Txapartegiri kendurikoa itzuli diezu. Urbietak badu orria Wikipedian. Nork egingo dizu zuri?

Donostian Xirula Mirula musika eskola sortu genuenean 1983an, hor ibili nintzen laguntzen, eskolak ematen, kantak haurrekin esperimentatzen, koordinazio lana egiten. Geure estudioa genuen, eta grabazio saioak antolatzen nituen. Grabazio teknikari aritu naiz... Batzuek esaten dute Imanolen atzean egon naizela. Berak aurrean esango luke. Nik askotan parean esango dut. Elkarlana izan da. Jakin behar da hortxe egoten, eta, behar denean, kritika egiten, hitzak direla eta.

Zertan zabiltzate orain?

Ni eskolan zentratuta, batez ere. Imanol zahartu egin zaigu, aulki gurpildunean dago, eta eskuek ez diote erantzuten pianoa jotzeko. Baina jarraitzen du konposatzen. Berak garai haietan, haurrak behatuz, intuizioz heziketari buruz esaten zituen hainbat gauza, gaurko pedagogoek esaten dituzten berdinak dira. Haiei entzunda, azkenean honako hau pentsatzen duzu: ez genbiltzan hain gaizki.

Musikak ez zaitu nekatuko?

Bada, bolada honetan gutxi entzuten dut. Atsedenaldi batean nago, antza. Espero dut berriz hartzea. Klasikoak entzuten ditut autoan, oso ozen: Wagner, Bach, Purcell, Berlioz, Aita Donostiaren pianorako gauzak... eta, nola ez, Rural Zombies, ilobaren taldea.