«Oinarrizko zientziak ematen du onura eta etekin gehien»

Juan Ignacio Ciracek (Manresa, Katalunia, 1965), noizbait Nobel saria irabazten badu -bada hori iragarri duenik-, bere ama euskalduna dela, nafarra, Labaiengoa, esango dugu harro, Sasturain dela bere bigarren abizena.Fisiko kuantikoa da Cirac, eta optika kuantikoa da haren lan esparru zehatza, Max Planck punta-puntako institutuan.

Haren eta beste hainbaten lanari esker hamarkada gutxi barru sekulako iraultza izango da, beste beste, ordenagailu kuantikoekin. Aste honetan, Kursaalera bildu direnei fisika kuantikoa zer den esplikatzen saiatu da. Bere ikerketa esparrua zein den eta bere lana zertan den jendeari azaltzea bere betebeharren artean dagoela oso argi dauka-eta Ciracek.

Adiskide bat kimikari kuantikoa da. Ikasketak egin zituen, doktoretza AEBetan... Egun batean amaren etxea zegoela, iturriko urak zapore arraroa zuela esan zion. Tematu zen ama gaiarekin, eta azkenean adiskideak esan zion: 'Zer axola zait, ba, niri urak ze zapore duen?'. Eta amak erantzun zion: 'Ez zara, ba, zu kimikari akuatikoa?'.

[Algarak].

Aitor ezazu, zuri gertatu zaizu halakorik?

Nire amonarekin gertatu zitzaidan. Herrixka batekoa zen, galiziarra, hezkuntza xumekoa. Bera izan zen, hain zuzen, Labaienera ezkondu zena. Katalunian gurekin bizi izan zen, eta doktoretzaikasten ari nintzela, egun batean, fisika kuantikoaren kontu honi buruz hitz egiten hasi nintzaion. Amona isil-isilik adi eta ni unibertsoez, aldi berean hilda eta bizirik dauden katuez... Halako batean amaitu nuen eta esan zidan: 'Aizu, hori guzti oso interesgarria da... baina ez inori kontatu...». [Algarak berriz ere].

Erotzat hartuko zintuzten beldur zen gaixoa.

Hori da; 'bai, bai', pentsatuko zuen, 'nahi duzuna, baina ez ibili hortik halakoak esaten».

Ez da erraza fisika kuantikoa esplikatzea jende arruntari, ezta?

Arazo handiena analogien falta da. Ez dugu analogia egokirik. Zuri medikuntzako zerbait azaldu nahi badizut, adibidez, zirkulazioarekin egin dezaket analogia, globulu gorriak autoak direla eta abar, eta horri esker irudi bat osa dezakezu. Baina fisika kuantikoan ez dugu halakorik. Ez dago ezer antzekorik.

Adibidez, multibertsoena ere saiakera soil bat da.

Gauza da multibertsoena ezin dela hitz-hitz hartu. Baina antzekotasun bat topatzeko aurkitu dudan modu bakarra da. Azaltzen hasten naiz eta diot: 'Partikula bi tokitan dago aldi berean'. Baina nola liteke hori? Hizkuntzan ere, arraro gerta daiteke, partikula bat bi tokitan. Unibertsoena gauzak azaltzeko era bat da, jendeak beharbada film batean ikusi du, bi unibertso, bi toki... horrela zerbait uler dezakete.

Partikula bera bi tokitan; gainezarpen kuantikoaz ari zara. Sistema kuantikoen beste propietate bat korapilatze kuantikoa da.

Korapilatze kuantikoan gainezarpen horiek, unibertso desberdin horiek gertatzen dira, baina zenbait partikularekin (ez bakarrarekin). Hor oso egoera bitxiak izan daitezke.

Adibidez, izan dezakegu unibertso bat eta hemen bi partikula ezkerrera mugituko dira; beste unibertso batean bi partikulak eskuinera mugituko dira. Beraz, bi unibertsook ditugu aldi berean. Eta nik partikulak norantz mugitzen ari diren galdetzen badizut? Ezin dezakezu erantzun, unibertsoaren arabera delako hori, eta bi unibertsoak koexistitzen daudenez... Fisikariok diogu partikula horien propietateak ez daudela definituta. Egoera korapilatuak deitzen diegu, zenbait gainezarpen eta zenbait partikula ditugunean.

Egoera korapilatuetan oso gauza interesgarriak aurki daitezke. Adibidez, partikula bati behatzen ari zarenean, automatikoki besteari ere zerbait gertatzen zaio. Behaketak partikula bat definitzen du, baina baita beste partikulari gertatzen zaiona ere. Eta hori interesgarria da, fisika klasikoan ezinezkoa delako. Zuk hemen zerbait egin eta inolako seinalerik, indarrik eman gabe beste toki batean aurreko horrekin lotutako zerbait gertatzea... Horri etekina atera behar zaio.

Propietate horietatik abiatuta, hainbat lan ildo zabaldu dituzue eta aplikazioak lortu ere bai; konputazio kuantikoa, adibidez.

Nolabait bi alderdi ditu gure ikerketak. Lehenik eta behin mundu mikroskopiko hori behar bezala ulertzea da gure egitekoa, fenomenoak ikertu, egiaztatu, ziur egon guztiak guk pentsatu bezala funtzionatzen duela... Eta, behin hori eginda, zertarako erabil dezakegun pentsatu. Eta erabiltzeko aukeretako bat informazioaren tratamenduarekin lotutako gai guztiak dira, dela konputazioa, dela informazio transmisioa, dela komunikazioen segurtasuna...

Konputazio kuantikoan itxaropen handia dago jarrita. Gaur eguneko teknologiarekin milioika urte beharko lituzketen kalkuluak egin ahal izango ditu, adibidez.

Konputazio kuantikoaren promesetako bat da hori, baina ez soilik milioika urte behar dituzten kalkuluak, gaur egun ezinezko diren kalkuluak egiteko aukera emango digu. Dena den, iragarpenak egiterakoan funtsezkoa da kontu handiarekin ibiltzea. Hemendik 30-40 urtera ordenagailukuantikoak izango ditugula diogunean... Iraganera begira, egiten ari garenaren aplikazioetan interes txikienekoa izango da ordenagailu kuantikoena. Ez dakigu zer agertuko den bidean.

Baina krisi garaiotan oinarrizko zientziaren finantzaketa zalantzan jartzen du zenbaitek, aplikazioen beharraren izenean. Max Planc institutuan agian ez, baina...

Max Planck sozietatearen estatutuko lehen puntuak dio: «Oinarrizko ikerketa inolako helburu zehatzik gabe». Egia da guztiok ezin dugula oinarrizko zientzian aritu, baina txoko bat behar du oinarrizko zientziak, alde handiarekin onura eta etekin gehien sortzen duena delako.

Hain zuzen, Faradayk esandakoa gogoratu zenuen hitzaldian.

Faradayk uhin elektromagnetikoekin zerikusia duten fenomeno batzuk aurkitu zituen. Ekonomia ministroa haren laborategitik pasatu zen, eta galdetu zion: «Eta honek zertarako balio du?». Ez zekiela erantzun zion Faradayk, eta gero gaineratu: «Baina egon ziur honen ondorioz hemendik 50 urtera zergak kobratuko dituzula».