Jose Jimenez 'Tio Selin': «Nahi dudanean, nahi dudanarekin eta nahi dudan bezala kantatzen dut nik»

Txapela jantzita eta ilobak zizelkatutako ezpel makila baten laguntzarekin ibiltzen da Jose Jimenez (Logroño, Espainia, 1947) Tuterako (Nafarroa) harrizko karriketan barrena. Tio Selin deitzen dute denek, errespetuz. Ahots urratua du orain, sakona, baina bizi osoa eman du flamenkoa kantatzen. Ez zuen artista izan nahi. Ijito herriaren alde dena emateko prest da: Gaz Kalo Nafarroako ijitoen federazioko lehendakaria da, baita konpontzailea ere. Komunitateko gatazkak konpontzea da haren egitekoa.

Jose Jimenez edo Tio Selin?

Tio Selin. Nafarroako presidenteak ere hala deitzen nau.

Zergatik izen hori?

Errespetu forma bat da. Gaz Kalo federazioko presidente eta Ijito Herriaren Espainiako Kontseiluko kide izateaz gainera, konpontzailea ere bainaiz.

Zer da konpontzaile bat?

Familietan dauden gatazkak konpontzeaz arduratzen dena. «Hau gertatzen dela herri honetan», eta hara joaten naiz. Ez doa gobernua; ni noa. «Haur batzuk ez direla eskolara joaten eta kendu egingo dizkietela», eta ni han, hitz egiteko eta gauzak konpontzeko.

Logroñon sortu, baina 4 urterekin Nafarroara etorri zinen. Noiz eta zergatik?

4 urterekin Tuterara etorri nintzen, aita Fustiñanakoa delako, eta aitaren aldeko familia guzia Ribaforadan bizi zelako.

Nolakoa zen garai hartako Tutera? Asko aldatu da?

Asko-asko aldatu da. Cofrete auzoan bizi ginen, eta bizilagun guziak familia bat ginen: norbaitek zerbait behar izanez gero edo arazorik izanez gero, denak hor ginen. Orain erlauntzetan bizi gara, eta ez dugu elkar ezagutzen. Atseginagoa zen hura. Karrikan egoten ginen. Nire amak, goian bego, askotan karrikan prestatzen zuen janaria, baita kafea ere. Bizilagun guziak etortzen ziren Tia Adelaren kafea hartzera.

Txikitan eskolara joan zinen?

Bai, denek diskriminatzen ninduten ijito nintzelako, baita maisuak ere. Eskolatik atera behar izan nuen arrazakeriagatik. 14 urterekin sinatzen ere ez nekien. Amaren anaiak, goian beude, Frantzian zeuden, eta hara joan ginen. Iruñean pasaportea sinatu behar genuen, eta ez gurasoek, ez nik, ez genekien sinatzen. «Zertarako zatozte, sinatzen ez badakizue?», esan ziguten. Hori buruan iltzatuta geratu zitzaidan.

Flamenkoa etxean jaso zenuen?

Bai. Ongi edo gaizki, baina nire osaba guziek kantatzen eta gitarra jotzen zuten. Nire anaietako bat, goian bego, flamenko abeslari oso ona zen, ni bezala. Cantejondo kantatzen genuen, purua. Orain edozeri deitzen diote flamenkoa. Flamenkoa da soleá, segidilla, martinete, caña, deula, taranto, cartajanera, minera, totanera... horiek oso zailak dira kantatzen, eta gaur egun ez dituzte ezagutzen. Lau runba, lau tango eta lau buleria kantatu, eta ez dago deus gehiago.

Flamenkoan aditua zara?

Flamenkologotzat dut neure burua, eta flamenkoari buruzko solasaldiak ematen ditut. Flamenkoa andaluziarrekin lotu nahi dute, baina ez, flamenkoa ijito herriarena da. Unescok gizateriaren ondaretzat jo zuen 2010ean eta ijito herritik datorrela aitortu.

Flamenkoaren aberastasuna galtzen ari da?

Flamenkoak 67 palo [aldaera] ditu. Gaur egun komertzialena kantatzen dute: tangoak, buleriak, fandangoren bat... Hori cante chico da.

Cante chico eta cante jondo bereizten dira, beraz?

Hori da. Cante jondo da puruena, ijito herriaren sentimendutik beretik ateratzen dena. Galeratan sartzen gintuztenean eta hitz egiten uzten ez zigutenean, ijito herria kantuan mintzo zen. Gure minak eta kexak dira, arrangura eta agonia intziriak, zapaldutako eta jazarritako herri bat ginelako.

67 flamenko aldaera daudela esan duzu. Nola gorde daitezke hainbeste aldaera buruan?

Interes kontua da. Gazteek gaur egun ez dakite gure hizkuntza nondik heldu den ere. Hemen ez da erromani hitz egiten, XVII. mendean Espainiako erregeak debekatu zigulako. Munduan 10-11 milioi lagunek hitz egiten dute. Hemen kalo hitz egiten dugu; erromaniaren arrastoa. Gaur egun gazteek lau hitz dakizkite.

Kalo etxean ikasi zenuen?

Noski, etxean. Hizkuntza bat duenak herri batekoa izan behar du, kultura propioa duelako. Gure kultura oso aberatsa da errespetuan, laguntzen, adeitasunean... Ijito herriak dituen ezaugarri horiek jende askok ez ditu ezagutzen, eta ez dute jakin nahi ere. 1435ean Nafarroan sartu ginen, Erriberritik: Thomasek Egipto Txikiko konde gisa aurkeztu zuen bere burua, eta Zuria Nafarroakoak hartu zuen.

Kantuan nola ikasi zenuen?

Aditzen. Gazte garaian, aditzen nuena kantatzen nuen: El Farina, El Porrinas... Nire aitaginarreba, goian bego, gitarra jole eta flamenko dantzari bikaina zen. Antzokiz antzoki ibiltzen zen, eta flamenko palo guziak bazekizkien. Kante purua erakutsi zidan, eta berak zuzentzen ninduen.

Mentore izan zenuen?

Ahotsa banuen, baina flamenkoko palo-ak ez nituen ezagutzen. Berak erakutsi zidan nola egiten zen aldaera bakoitza. Berak gitarra jotzen zuen, eta nik, kantatu.

Non kantatzen zenuen?

Inoiz ez dut artista izan nahi izan. Ezkonberritan, nire aitaginarrebaren taldeak Bambinorenak kantatzen zituen. Zaragozara [Espainia] joateko eskatu zidan, txaloak jotzera. Kantatzea erabaki nuen. Hamabost eguneko kontratua egin ziguten, eta egunero bete genuen aretoa. Beste hamabost egunez luzatu ziguten. Oso zaila da hilabete egotea besta areto batean. Bada, hilabetea igarota, beste hamabost egun. Bost urteko kontratua ere eskaini zidaten Madrilgo besta aretoetan aritzeko. Ezetz esan nien. Are, kontratuaren azken luzapena ere ez nuen bete, etxera itzuli nintzelako. 16 urterekin, Manolo Caracolen Los Canasteros aretorako ere deitu zidaten. Horri ere, ezetz.

Zergatik esan zenien guziei ezetz?

Nahi dudanean, nahi dudanarekin eta nahi dudan bezala kantatzen dut nik. Gogorik edo gogorik gabe, kontratu bat baduzu, kantatu beharra duzu. Inspiraturik nagoenean kantatzen dut, beharrezkoa denean. Artista izatea inoiz ez dut gogoko izan. Badut dohain hori, ahotsarena, eta denek maisu deitzen naute. Ahots ozena izan dut; inoiz ez dut mikrofonorik behar izan. Orain zaharra naiz, eta ahotsa urratua dut.

Artista izateari uko egiteko ez zegoen beste arrazoirik?

Ez, bakarrik horregatik. Nahi ez dudan ezer egitera beharturik egotea ez dut maite. Baina etxean familiarekin meriendatu ondoren, goxo, gitarra atera eta kantatzen eman izan ditut bost ordu.

Artista izatea baztertuta, zertan egin duzu lan?

Salmenta ibiltarian, gidari, igeltsero... ahal izan dudan guztian, erretiroa hartu nuen arte.

Noiz kantatzen zenuen jendearen aurrean?

Sabicas peña ireki nuen etxean. Bodega ederra genuen, eta asteburuero flamenkoa egiten genuen. Handik eta hemendik etortzen ziren ikustera. Ateratzen ginenerako goiza izaten zen.

Zuretzat zer da jende aurrean kantatzea?

Gure kultura propioa eta herri baten sentimenduak adieraztea. Letra bakoitzak esanahi bat du. Iruñeko katedralean segidilla bat kantatu nuen, flamenko kantaren bizkarrezurra. Jendeak negar egin zuen, kanta puruaren sentimendua adierazten nuelako. Lamento flamenko bat sentitzeko, bizi behar duzu. Oilo ipurdia jartzen zaizu, eta ileak tente.

Etxean ezberdina da?

Etxean zure kaxa aritzen zara. Batek atorra apurtzen du, besteak olé oihukatzen du... Kantatu kantatzeagatik edozeinek egin dezake, makinek bezala. Ni gustura nago, eta kantatu ahala asmatzen ditut hitzak. Gero ezin ditut berriz errepikatu, atzentzen baititut. Kantatu ahala sortzen dut.

Zer flamenko giro izan duzu Tuteran?

Etxekoa. Andaluzia txiki bat izan da hau: guziek badakite kantatzen, dantzatzen eta gitarra jotzen. Batek kantatu, eta bukatu bezain pronto hasten da beste bat. Nire semea maisu handia da; Parisera eraman nahi zuten, baina ez nion utzi. Ezkonduta zegoenez, etxean gelditu behar zuen.

Sabicas ezagutu zenuen?

Aurrez aurre ez. Berritzailea izan zen. Gitarristek harengandik ikasi behar dute. Ramon Montoya, Niño Ricardo eta Sabicas zeuden, eta Sabicas zen onena.

Noiz hasi zinen ijitoen elkarteetan lanean?

1981ean sortu genuen Tuterako Romani elkartea. Elkarte honetan egin genuen lehenengo gauza helduentzako irakasle bat eskatzea izan zen. Hemen jende askok atera du eskola gradua. Nik neuk ere bai. Aurrerago, Gaz Kalo federazioa sortu zen 1999an. 21 urte daramatzat lehendakari. Espainiako Ijito Herriko Kontseiluko sortzaile eta kidea ere banaiz. Ijito herriaren ekitaldi nagusietan, han egon naiz.

Mendetako diskriminazioa aipatu duzu lehen. Zer arazo dituzue oraindik?

Etxebizitza, osasuna, lana... Ijito izate hutsagatik, etxe bat alokatzera joaten bazara, abizenarengatik bakarrik ez dizute ematen. Arrazakeria horrek oraindik jarraitzen du, eta gaitz hori erauzi behar dugu behingoz. Ezagutu gabe ezin dute jendea epaitu, eta hori gertatzen da gurekin. Duela gutxi arrazakeriaren kontrako legea onartu zuten osoko bilkuran. UPNk ez zuen haren alde egin, eta horixe aurpegiratuko diet etortzen direnean.

Jende askorentzat arrotz zarete, kanpokoak. Zergatik?

Ez dut ulertzen. Gu ez gara immigranteak jada! 700 urte daramatzagu hemen! Zuek bezala janzten gara, zuek bezalako jendea gara. Kontua da urte luzez jazarriaz izan garela, kolpatuak eta diskriminatuak, beraz, denbora behar dugu zuekin erabateko elkarbizitza izateko. Integrazioaz hitz egiten dute, baina herri bat ezin da beste batean integratu. Nik ijito izateari uzten badiot, zer naiz? Ni ijitoa naiz, eta beti izanen naiz. Oraindik existitzen da integrazioaren arrazakeria hori. Herri bat gara, gure hizkuntza eta kultura ditugu. Errespetatu behar duzue, guk zuena errespetatzen dugun bezala.

Nola bizi izan duzu diskriminazio hori?

Pazientzia handiarekin. 1981etik lan eta lan aritu naiz ijitoen alde. Beti saiatu naiz nire jendea eta nire haurrak eskolatuta egotea, gainerakoen aukera berak izan ditzaten. Titulurik gabe, gaur egun, deus ez duzulako.