«Libertatea kario pagatzen da»

Maite Berrogain Ithurbidek (Urdiñarbe, Zuberoa, 1952) lamina baten eitea badu: gauez lanaren ekarle, eta egun-argiz bere burua itzalean gorde zale. Laborari alabak bere burua berreuskaldundu zuen; semeei hizkuntza eman zien, errefuxiatuei lana eta babesa. Bere lumak ditu izenpetu Zurrunbidea itzulpena, eta KatalinaErausoren pastorala, zeinaren ahizpa laster sortuko baita: Marga Andurain. Kataluniari ere begira dago: kezkatzen du askatasuna baketsuki eskatu eta horrelako erantzun bortitza ikusteak.

Urdiñarben hazi zinen.

Eskolara Mauleko pribatura abiatzen ginen.

Euskararik bazen?

Etxeko hizkuntza zen, eskola ibilbide osoan hitz bat bera ere ez zen izan euskaraz. Buruan mantelina zuria janzten genuen: emazteak bere izatea gordetzeko. 15 urte arte ez naiz neskekin baizik egon, gero, lizeoan mutikoekin nahasi gintuztelarik, itoa sentitu nintzen. Orduan nuen deliberatu idazkari ikasketak egin nahi nituela Pauen [Okzitania].

Etxetik amiñi bat urrundu zinen .

Ikasketak Euskal Herritik kanpo eginagatik, herrian egon eta bizitzeko kontzientzia nuen. Bada, ez nintzen Parisera joan, inguruko asko bezala. Haurrei ere pasatu diet.

Kontzientzia hori nondik zureganatu duzu?

Gure frantsesa ez zela aberatsa erraten ziguten; irakurri behar zela. Hala, euskal gaiak jorratzen zituzten frantsesezko liburu guti horiek oro irakurri nituen liburutegian: historiaz, mitologiaz... Nonbait eskas bat sentitzen nuen, eta eskolan ikasten ez genuena menturaz hor atzeman nuen...

Idazkari ikasketak bukatu, eta?

Mauleko zapata fabrikan aritu nintzen idazkari lanetan. Ingelesa oso ongi ematen nuenez —euskara baino askoz hobeki—, Parisko zapata saloietara nindoan komertzial gisa. Zortzi bat urteren buruan, zerratu behar izan zuen, orduko anitzek bezala, Txinatik azkar zetorrelako konkurrentzia. Bi semeez erdi nintzen orduan. Biarnon bizi baginen ere, Mauleko ikastolara igortzen genuen gehiena, nahi baikenuen euskalduna izan zedin. Hortik Baionara joan ginen, Donibane Lohizunetik iraganez, balio du aipa dezadan?

Zertan ibili zinen Donibane Lohizunen?

Halako kafe antzoki bat muntatu genuen.

Ezin dugu gaia bazterrean utzi!

Jai-Alain zen, sei urtez Xirrita kudeatu genuen. Garai hartan ez zen fitsik euskararen alde, eta [Andde] Iturralde orduko auzapezak nahi zuen hori bultzatu. Lokala herriko etxearena zenez hor hasi ginen gu: Eztitxu, Koldo Ameztoi, piano-kontzertuak, oilar jokoak, umorezko harri-altxatzeak—plastikozko harriekin—...

Kultura bazka.

Sukaldariak errefuxiatuak izaten genituen. Helburuetako bat ere bazen euskal sukaldaritza zabaltzea: pikilloak, txangurroa, txipiroiak... Orain arrunta zaigu, baina garaian ez zen batere hala.

Nondik lan, handik jan. Baionara?

Senarrak lan gehien Baionan zuenez, bertara mugitu ginen. Izan ere, Donibane Lohizune udako hiria da, eta Xirritak ez zigun ematen urte osoko lanik. Behin Baionan laketurik, AEKn sartu nintzen, eta EGA atera nuen. Eusko Ikaskuntzak langilea behar zuenez, han hasi nintzen, eta hogei urtez egon naiz hn. Orduan euskara landua nuen, baina zuberera utzi nuen bidean! Edozein gisaz, garaian ez zen deus neskontzat.

Nola hori?

Maskaradak, pastoralak, dantzak... ez zen deus neskei irekia. Muika ere ez, inondik ere. Ez nuen uste hori noizbait itzulikatuko zenik! Xaramela bai, hori etxean genuen. Baina dantzak, adibidez, aitak bazekizkien, baina ez dizkigu sekula erakatsi, ez baitziren neskendako. Ez diot harririk botako; garaia baitzen hala.

Aldaketarik ikusi duzu?

Zuberoan neskek sekulako aitzinamendua egin dute dantzan, izugarriko lekua hartu dute. Ikusten dudalarik nola pasatzen den Alardea Irunen, edo mutil dantzena Elizondon, diot Zuberoan goxoki pasatu dela, bortizkeriarik gabe. Utzi dute neskek beraien lekua har dezaten. Niretzat, hori zuzentasuna da, bakoitzak bere tokia hartzea. Pastoraletan emazteek gizonaren rola hartzea edo alderantziz, ez dut maite, bakoitzak bere jokoa eraman dezala, batak bertzeari kendu gabe.

Zer zioen politikak?

Denbora horietan bazen mugimendu anitz Euskal Herrian: gose grebak, manifak... Hori zen aktualitatea. Frankismo garaia zen. Eta guk zerbait ekarri nahi genuen. Maulen ere egon ziren gose grebalariak elizan, eta joan ginen ikustera. Gotainen ere lehen kantaldia antolatu zuten... Euskal Herriaren eraikuntzan parte hartu nahi genuen. GALen garaian arriskuan zirenak aterpetzen genituen, ehizatuak bizi ziren.

Gakorik gabeko atea zuena.

Giro hori ezagutu dugu. Historia gordea da. Guk izugarriko xantza izan dugu, Polizia etorri izan da, baina aldi guziez hutsik izan dugu etxea. Jakin zuten zerbait, baina aldi guziez ongi atera gara, denei ez baitzaie berdin gertatu.

Itzaleko laguntzaileak izan zarete.

Ez gara horretaz harro: aitzineko atea hetsia zen, baina gibelekoa zabalik, bazekiten. Elkartasunez dugu egin. Gure anai-arrebak ziren bestaldeko euskaldunak, babestu nahi genituen. Ni bezala bazen ehunka euskaldun.

Eusko Ikaskuntzako langile bilakatu zinen.

Iparraldeko permanente egona naiz. Hasieran fakultatean zen, eta alokairua ordaintzeko ordez, Maite Lafourcade Zuzenbidearen Historia irakaslearen idazkaritza lanak egiten nizkion. Harik eta fakultatea lekuz mugitu zen arte. Orduan, Eusko Ikaskuntza ere hiri erdira aldatu zen. Maite nuen fakultateko giro hura, ikasle eta irakasleen arteko nahasketa.

Zertan ibili zara bertan?

Denetarik: komunikazioan, itzultzaile, txostenak bete, liburuak teklatuan jo, telefonoa hartu, diru laguntzak eskatu, lan-sariak antolatu, herriko etxearekiko hitzarmena lotu, jardunaldiak muntatu: Patri Urkizu, Gregorio Monreal... Plazera izan da enetzat.

Horrekin aski ez, garai hartan duzu itzulpena egin.

Eleberri honek [Zurrunbidea, Utriusque Vasconiae, 2015] anitz hunki ninduen, Frantzian oihartzun handia ukan zuen. Euskal errefuxiatuek eskubideak galdu zituztelarik Frantzian egoteko,[Felipe] Gonzalezen garaia zen. François Sureau idazlea bera estatuko kontseiluan epaile egon zen, eta euskaldun bati errefuxiatu estatus eskaera ukatu zion: «Hara igortzen banauzu, hilen naute». Egun batez, egunkaria hartzean ezagutu zuen: «To, gizon honi ez nion onartu babes politikoa, eta hil dute». Hobendun sentitu zen: beregatik hil zutela. Autobiografiatik badu, baina fikzioa da.

Zurrunbidea, zergatik?

Hilentzat bazen bide berezi bat etxetik elizaraino, zurrunbidea izenekoa, Aita Lhanderen hiztegian agertzen da. Agian utziko nau bakarrik hiltzen eta beste munduan elkar atxemanen dugulakoan nago bukatzen du eleberria: oilo larrua ematen dit! Epaile honek ofizioa utzi zuen, eta 2012az geroztik afganistandar errefuxiatuentzako aterpetxe bat zabaldu du. Nahi nuen hau partekatu Euskal Herri osoarekin.

Zerk eraman zintuen Katalina de Erauso pastorala idaztera?

Bere historia beltz eta gordeak biziki hunki ninduen. Ez naiz idazlea, baina ikusiz pastoral idazleek ez dutela hori idatzi nahi, nihaur hasi naiz, desafio bat bezala. Ez zuten nahi ere Zuberoan eman zedin. Erran izan didate: «Ez duzu besterik eginen!». Eta bai!

Bigarren bat?

So egizu, orain arte gordea nuen izena salatuko dizut: Marga Andurain. Duela mendea sortu zen Baionan. Ttipitik Katalina bezalakoa zen: hiperaktiboa. Preso atxikitzen zuten. Eskolako sari guziak hartzen zituen, baina aldi berean zihoan leku guzietan iraultza muntatzen zuen. Andurain lehengusuarekin ezkondu zen, Palmiran [Siria] hotela kudeatu zuten. Han islamera konbertitu zen, eta, Mekan sartzen lehen europar emakumea izan nahi zuenez, musulman batekin esposatu zen. Baina ohartu ziren faltsua zela. Orduan, harem batean atxiki zuten. Barneko emazteei euskal dantzak erakatsi zizkien. Anartean, ustezko senar hori hil zuten eta hilketa Margari leporatu zioten. Hala, ziegan sartu zuten, eta harrika hiltzera kondenatu. Baina salbatu zen. Hotel horretara itzuli zen Andurain senarrarengana, eta hori ere hil egin zioten. Hortik Parisera joan zen, Mundu gerra garaian. Merkatu beltzean sartu zen, seme komunistari armak emateko. Espioi gisa bukatu zuen; eta hil zuten. Historia ederra da, eta ezezaguna.

Zer du ezberdin zure pastoralak tradizionalarekiko?

Historia hau egiazkoa da. Gaia da lehen ezberdintasuna: protagonista emaztea da. Maite zuen basamortuko isiltasuna, beraz gauez zaldi gainean zihoan, egun batez zaldia ebatsi eta bortxatu zuten: libertatea kario pagatzen da. Ehizan ere ibiltzen zen. Emazte borrokalariak ez dira ongi ikusiak: pistola eskuan ibiltzen zen. Babezko metroan hil zen lehen alemana, nonbait, berea zen armarekin egin zuten. Maitale anitz ukan zuen, horietako bat Hondarribiko ijito bat. Ondoko pastoralaren gaia Simone Veil da, ongi da, baina zer ekartzen du? Unibertsala da bere historia, ezaguna. Hau, aldiz, lekukoa da, eta arrunt ezezaguna.

Baduzu deus gehiago erratekorik?

Niretzat, ontsa itzulikatu da, baina ez dugu dena irabazia —euskararen aldetik, emakumeen eskubideen aldetik—, ikusten dut beti badela su-hazi bat, eta su hori ez dugula utziko hiltzen. Euskal Herria biziko da, baikor izan nahi dut.