«Lehenengo, margotzea da, eta gero gerokoak»

bihotza kargaturik
begiak bustirik
eta zure alaba
[harri zuri finezko]
tonban ehortzirik

Noiz heldu zinen lehen aldiz Erremellurira? Zer zela-eta?

Aurreneko aldiz Erremellurin, 1993an. Espainian ibiliak ginen, Extremadurako geografian jira eta buelta, eta Donostiara itzultzeko bidean, Errioxan geratu ginen, anaia gehienari bisita eginez. Hark, inguru honetako zenbait toki interesgarri ikusteko gomendioa egin zidan. Esate baterako, Donemiliaga aitatu zidan, eta Yuso eta Suso, San Vicente de las Sonsierra ondoko Santa Maria de la Piscina ermita... Hainbat leku, hortaz. Eta horien artean, Erremelluri, Rodriguez Hernandorena familiaren etxaldea, hango mahastiak, upategia eta gainerako. Gure bi familiek aspaldikoa zuten harremana, eta horrelaxe heldu nintzen hona.

Ez zenuten, hortaz, zuzenean jo Erremellurira.

Ez, bada. Lehenengo, Donemiliagan izan ginela esango nuke. Handik, Piscinako ermitara joan ginela esango nuke. Erremelluri, berriz, handik bertara dago, eta halaxe etorri ginen hona. Hemen, Jaimek [Rodriguez Hernandorena] ermita txiki baten kontua aitatu zidan. Mendian zegoen, nonbait ere, ikonografiarik ez zuen, eta eraberritu egin zuten noizbait ere. Ama birjina erromaniko bat izana omen zen, Erremelluriko Andre Maria. Aurreko jabeek ondoko herrian omen zeukaten artean haren irudia, etxean, ohe azpian ezkutatuta. Dena dela, hainbeste kontu eta hainbeste istorio-historia, guztiz erakargarria iruditu zitzaidan tokia.

Nola abiatu zinen hemengo margolanean?

Horietako batean, Jaimek esan zidan nik Huescako San Bizente bat margotzea gustatuko litzaiokeela ermita honetako aldarerako. Mahats biltzaileen zaindaria baita San Bizente hori. Ni ateoa nintzen, eta, hortaz, dudak izan nituen, halako lan bati ekin edo ez. Baina, arestian esan dizut, tokia, historia, paisaia... ikaragarriak iruditu zitzaizkidan, eta baietz esan nion, margotuko nuela. Eta santuak margotzen hasi nintzen. Nire bizialdiari begira jarri eta oso garai bitxia izan zela esango nuke.

Haatik, San Bizente ez ezik, besterik ere margotu zenuen.

San Bizente margotu eta gero, santu gehiago etorri ziren, bai. Santa Sabina, San Gines, Santa Eulalia, San Kristobal eta San Esteban. Denak ere, mozarabiar adbokaziokoak. Ermita horiek denak Erremelluriko lurretan izan ziren garai batean. Jakina, aspaldi galdu ziren, baina baseliza horiek egondako tokiek santu haien izenak dituzte oraindik. Toki hauek herri txikiak izan ziren, eta ermita eta hilerria zituzten; diotenez, XI. mendeko herriak izan ziren, gutxi gorabehera. Ez nekien egin beharreko margoek nolako eragina izango zuten nire barruan, debozioaren eta sedukzioaren eginkizun izango baitziren. Alegia, misterio hutsa zela niretzat. Baina proiektuari ekiteko behar beste gai bazegoen. Horretan ez zen dudarik. Eta 1993 hartan bertan hasi nintzen lanean. Noizko bukatuko nuen, aldiz, nik neuk ere ez nekien. Ez nekien zenbat denbora beharko nuen.

Eta nondik abiatu zinen, zein izan zenuen lehen hazia?

Lehenengo, oroimenak haurtzarora eraman ninduen. Iragana arakatzen hasi nintzen, eta erlijioarekin lotutako sentipenak bilatu nituen, baina haurraren begiradaren bitartez betiere. Eta gogora etorri zitzaizkidan, adibidez, txikitako komikiak, Vidas ejemplares (Bizi eredugarriak), santuen bizitzari buruzko monografikoak, alegia. Esate baterako, ikaragarri gustatzen zitzaizkidan santuaren odolezko martirioarekin bukatzen zirenak. Garai berean ikusi nuen, bestalde, Quo vadis filma, eta hark ere zimikoa egin zidan barrenean, oso kitzikagarria gertatu zitzaidan.

Paisaia ikusgarria da Erremellurin.

Esango dizut zertaraino! Hara joaten nintzenean aldatu egiten zitzaidan paisaiari egiten nion begirada. Han lasaitasuna da nagusi. Batzuetan, han nengoela, galtzen ere nuen geografiaren nozioa, Marokoko paisaietara joaten nintzen, toki zabal eta garbietara, argi gardenez bete haietara. Gorputzez Euskal Herrian nintzen, baina Erremelluriko paisaiak, batetik, eta Gipuzkoakoak, bestetik, ez zuten deus ikustekorik, zeharo ezberdinak ziren. Erremellurin bestelakoa zen kolorea, bestelakoa argia, bestelakoa landaretza, bestelakoa fauna bera ere. Oso mediterraneokoa dena ere.

Magrebeko paisaiak aitatu dituzu, hemen izanik ere hantxe zinela…

Erremellurin behe-lainoa sartzen denean, Ebro haraneko lurrean itsasten da, eta guztia itsasoko ukituz blaitzen da. Orduan, Gibraltarreko itsasartea etortzen zait gogora. Demanda mendilerroari begira jarri eta Afrikako itsasertza ikusten nuen, baina Tarifatik begiratuta. Baina berdin izan zitekeen espainiar kostaldea ere, Tangerretik begira jarriz gero. Esate baterako, San Kristobalen margolanean Afrika iparraldeko paisaiaren planoak ageri dituzu, hemengoekin hibridatuta. Kantauri mendietako gailurraren hegia, adibidez, bi klimen arteko muga zen. Metro gutxiren gorabehera zen, baina aldaketa, aldiz, erabatekoa, hala landaretzari nola klimari dagokienez. Mendiez iparraldera, isurialde atlantikoa duzu. Han, pagoa, goroldioa eta garoa dituzu nagusi. Hegoaldera, berriz, isurialde mediterraneoan, alegia, artea, ipurua, erromeroa eta olibondoak dira ugariena.

Erremellurin zeundela, lanean ari zinela, ezagutu omen zenuen lehen pertsona elizkoia.

Bai, hori ere bai. Udako egun bat zen, ermitan ari nintzen, margotzen, eta gizonezko bat agertu zen. Bizkaitarra, gero esan zuenez. Itzuli bat egitetik zetorren, bera bakarrik. Elastikoa soinean, makila eskuan... eta, isil-isilik, batere hitz egin gabe, inor agurtu ere gabe, sartu zen ermitara eta otoitz egin zuen San Bizente aurrean. Ondoren, gainerako santuen oin hutsak ukitu zituen, banan-banan, eta ukitu bakoitzean, musu ematen zion bere eskuari. Sekulako inpresioa egin zidan. Bi egunez jarraian etorri zen. Gero, kitto, betiko desagertu zen. Ez nuen harrezkero ikusi. Beste zera bat ere bai. Jaimek esanda dakidanez, Erremelluriko ermitan meza bat baizik ez da esan. Bitoriano Gandiaga poetak esan zuen. Indusketak egitera etorri zen, talde bateko kide, eta zenbait egun egin zituen Erremellurin. Jaimek esanda dakit meza hartan emozioa eta errespetua nagusitu zirela. Espiritualtasun momentu hunkigarria izan omen zen.

Zuk margotuz gero, estetika berezia du Erremelluriko ermitak. Bizirik da.

Begira, nik ez dut ulertzen estetika katoliko, apostoliko, Erromako hori. Aspergarria iruditzen zait, bizitasunik gabekoa. Ni Vatikano II.aren ondoko garaian bizi izan nintzen, orduantxe erabaki zuten elizak soilak izan behar zirela, baina soiltasuna eta zuhurkeria nahastu zituzten, lehor eta triste dira harrezkero egin dituzten elizak. Vatikano II.az geroko elizak irudimenik gabeko barrutiak dira, niri soiltasun hori ez zait batere inspiratzaile iruditzen. Eta, aldiz, Erremelluriko ermitaren sinpletasunak, apaindurarik gabeko horrek bai, erakarri ninduen, baina aukera ematen zidalako santuen irudi horietan kolorea, bizitza eta alegrantzia sartzeko. Mehatxu gisakorik ezer ez, alegia. Banekien etorkizuneko elizkoientzako obra egiten ari nintzela.

Merkatuaren legearen kontrakoa zen zure lan erritmoa.

Ezinezkoa zitzaidan datak agintzea, egunik finkatzea. Saiatu nintzenean, porrot egin nuen. Ezin. Hara, lehenengo, margotzea da, eta gero gerokoak. Esaterako, margolanari prezioa jartzea traumatikoa zitzaidan. Arima saltzen nuela iruditzen zitzaidan, denbora, nire sekreturik sekretuenak... Adibidez, Paradisua margotu nahi izan nuenean, Jesus Mari Eizmendik lagundu zidan tokia aukeratzen. Ongi ezagutzen zuen ingurua, eta Gaubeako toki gorde batera eraman ninduen. Toki bikaina. Liluraturik nintzen, eta unean bertan erabaki nuen hantxe zertuko zela haurtzaroaz gero gurekin batera izan dugun fabulazioa...

Egiazko paradisua da zure Paradisua.

Egiazko paradisua. Dena lasai eta bare da. Jatorrizko bekatuaren aurreko segundoaren errepresentazioa duzu. Eba amanita muscaria bat eskaintzen ari zaio Adani, eta honek onddo basidiomizeta onartzen dionean, erloju digitalak lehen segundoa markatuko du eta, orduan, zezenak adarbakarrari erasoko dio, arranoak enarei... Hondamendi handiaren hasiera da, alegia. Tentazioan erortzeak paradisua galtzea dakarrela dio istorio horrek. Nire ustez, jainko anker, bekaizti eta mendekatzaile baten obra da. Tximinoa, esaterako, dena ikusten ari da, baina ez da bere bazterretik mugitzen. Bestalde, iskanbila eta zalaparta guztia ikusgai da harkaitzean dagoen pantaila handian. Anabasa horrek guztiak egonezina eta tentsioa eragiten ditu eta... Eta, harrezkero, ikusle bakoitza libre da nork bere irakurketak egin ditzan, nik ezer esan beharrik gabe. Ikuslearen begiradan dago dena.

Zer diozu Erremelluriren gainean, ez da zure Villabona, Euskal Herri gogor hori...

Oraintxe esan duzu, gogorra! Aditu, nire garaian, etengabeko krisialdian zegoen gizartean bizi izan ginen. Askotan pentsatu nuen askoz ere lasaiago eta erlaxatuago biziko nintzatekeela beste edozein herrialdetan. Baina, gero, zera pentsatzen nuen, bizitzak intentsua izan behar badu, bizitzeko tokirik egokienean nengoela. Inoiz ez dut hemendik ihes egiteko beharrik izan, atseden hartzeko ez bada, alegia. Orduan bai, hartu eta hegoaldera jo izan dut, Afrikara. Eremu latz batean bizi naiz, baina ordainik ere jaso dut. Dena ez da neke eta gogorra izan.

Mendi aldera igo eta errepide soka luzea ikusten da gure haranetan...

Nire ustez, gure herrian, mendi, baserri, ibai eta itsasoari buruzko nola-halako ideia bukoliko bat dugu; begirunezko ideia, esan nahi baduzu. Eta, bestalde, inolako errukirik gabe ari gara mendia txikitzen, errepide erosoagoak egiten, gero baino gero azkarragoak. Eta hor da abiadura handiko trena ere. Proiektua zen ni ilun-argiaren alde horretan nintzen sasoian, eta alde honetara etorri nintzenetik, aldiz, gure lurrari egin dion ebaki beldurgarria errealitatea da. Mugarik gabeko... desarrollismoa, hori ez baita garapena. Negozio bikaina egiten dute batzuek. Bi enpresak elkartu nahi dutenean, ez dute bostehun kilometro egin beharrik, ordenagailu bidez konektatzen dira eta zertzen dituzte beren gorabeherak. Hortaz, zertarako tren azkar horrek egin dituen txikizio horiek? Desarrollismo basatiak errepide- eta autopista-paraje kaotiko bihurtu du gure herrialdea. Suntsitu dira iturriak, suntsitu basoak, suntsitu fauna... Laster, euskaldunak galdu egingo du paisaiarekiko grina.