«Kurdistanek Ekialde Hurbilean masterra egiteko aukera eman dit»

Kaxilda liburu dendan bere azken liburuaz aritu aurretik mintzatu da BERRIArekin Manuel Martorell (Elizondo, Nafarroa, 1953). Dagoeneko Donostian, Iruñean eta Gasteizen — Arabako hiriburuan aste honetan bertan— aurkeztu du Kurdos (Kurduak). Lau herrialdetako mugen artean zatituta dagoen herri hori ardatz hartuta beste hiru liburu ditu idatziak, horien artean Mem eta Zin. «Urtzi Urrutikoetxeak euskaratutako epopeia kurdua».

Ekialde Hurbilean, oro har, eta estaturik gabeko herri handienean, bereziki, ezagutza zabala dauka, kazetaritzak historiara eraman baitzuen. Eta Kurdistandik haratago baditu bestelako debozioak ere: 36ko gerra, frankismoa, karlismoa, komunismoa... Kazetaritzan ibilbide oparoa dauka. Efe-n, Diario 16-en eta El Mundo-n aritutakoa da. Egun,Cuartopoder egunkari digitalean dabil; haren atalaren izena bere izanaz ere ari da: Terramedia. Bere pasioaz.

Kurdistanen aditua zara. Kurduen inguruan gaztelerazko lehen liburua zuk idatzitakoa da.

Kurdistanen inguruko nire aurreneko lan sakona duela 33 urte egin nuen. Iruñeko Nazioarteko Elkartasun Batzordeentzat idatzi nuen lan hura, 1983. urteko apirilean. Ordurako, Egin egunkarian banuen argitaratua artikuluren bat.

Non izan zenuen kurduen berri?

Fakultatean, Bartzelonako Unibertsitate Autonomoan. PSUCeko militantea nintzen garai hartan. 1979. urteaz ari naiz. Iraultzez inguratuta bizi ginen; Nikaragua, El Salvador... Denak ezkerreko iraultza marxistak ziren, eta bat-batean iraultza erlijioso bat piztu zen: Irango iraultza islamikoa. Horrek atentzioa eman zidan, eta iraultza horren izaera espantsionista aztertzeari ekin nion. Orduan jakin nuen kurduak zeudela Iranen. Ordura arte, uste nuen tribu batzuk zirela. Irak iparraldean bizi zen herri madarikatu bat zela; CIAk manipulatzen zuena. Baina kurduak izan ziren Khomeiniren kontra matxinatzen aurrenekoak. Oso gogoan ditut garai hartako argazkiak. Barrikaden atzean, errotulu bat ingelesez, non irakur zitekeen: Federalism.

Noiz egin zenuen lehen bidaia?

1988an, Turkiako Kurdistanera joan nintzen. Bidaia interesgarria izan zen oso, gerora sartzea ezinezkoa izan zaidan tokietan izan bainintzen orduko hartan. Dena zen erakargarria niretzat; emakumeen soinekoak, mendiak... Behin, nomaden kanpaleku batean egon ginen, eta, denda baten barruan, bikote bat zegoen, gizon eta emakume zahar bat. Emakumea, tatuajez beteta, erretzen, eta tabakoa eskaini zigun. Orduan hasi ziren nire eskemak hausten. Ekialde Hurbilaren inguruan estereotipo ugari ditugu; emakumeek ez dutela ezer esateko, denak direla muturreko integristak, islamak dena hartzen duela...

Kurdistan zatituta dagoen lau eskualdeetan izan al zara?

Bai. Ez dakit zenbat bider izan naizen Kurdistanen. 1988tik ia urtero joan naiz. Libanon dagoen komunitate kurduarekin ere egondakoa naiz. Beiruten, portutik gertu, auzo kurdu bat zegoen; baina kurduekin gertatu ohi den moduan, beti leku okerrenean daude kokatuta, eta, hain justu, auzo horretan zatitu zen hiria bitan gerra zibilean.

Egun, mundu zabalean dira ezagun kurduak, baina, garai hartan, zer zioten zure ingurukoek kurduez hitz egiten zenuenean?

Harriduraz begiratzen ninduten. Egunkarian ere esaten zuten; «Horiek Manoloren erokeriak dira. Kurduak? Zeintzuk dira horiek?». Inork ez zekien ezer kurduez, eta lerro bat bera ere ez zen idazten Kurdistanez. Nik neuk zailtasunak nituen nire egunkarietan zerbait argitaratzeko, han gertatzen ari zena ikaragarria bazen ere. Familiak bizirik erretzen zituzten. Herriak suntsitu. Genozidio bat zen. Guztiz baztertuta izan dira betidanik kurduak, animaliak bezala tratatuak. Kurduak iraintzeko turkiarrek kurdu deitzen zieten. Pentsa! Egun ere, herriak erretzen ari dira, exodoa, exekuzioak... Turkia kurduen kontra egiten ari den garbiketa etnikoaren konplize gara berriz.

Hala ere, ezin lerro bat bera ere argitaratu...

Hala da. Ni konbentzituta nengoelako gaiak mamia zuela, eta egunen batean auzi kurdua lehertuko zela, nazioartearen interesekoa izango zela, liburu bat prestatzeari ekin nion, banekielako iritsiko zela hura argitaratzeko eguna. Eta hala izan zen; 1991ko exodoa iritsi zenerako, nik liburua idatzia nuen.

Lau liburu idatziak dituzu. Zerk liluratu zaitu kurduez?

Gauza asko, batzuk exotikoak oso, baina, bereziki, auzi honen konplexutasunak liluratu ninduen hasieratik. Libanoko gerra zibilak bezala, gatazkaren konplexutasuna hain zen liluragarria, kazetariek ere ez zuten ulertzen zer ari zen gertatzen. Nik ulertu nahi nuen. Jakin-minak gauza asko jartzen dizkizu begi bistan, estereotipoen muturrean dagoen benetako errealitate bat, eta ezagutza hori oso aberasgarria da kazetaria bazara. Errealitatea bertatik bertara ezagutzen eta sufritzen dutenengana gerturatu behar duzu. Niri kurduek lagundu didate Ekialde Hurbileko errealitatea ezagutzen. Beti esaten dut: Kurdistanek Ekialde Hurbilean master bat egiteko aukera eman dit. Zenbat eta xehetasun gehiago ezagutu, orduan eta aberasgarriagoa da zure ezagutza, eta, politikatik haratago, kulturak eta tradizioek ere liluratzen zaituzte, ezinbestean, historiako ubide zaharrena ezagutzen duzunean, edo Asiriako erliebeak ikusten dituzunean... Aberatsa da oso eskualde hori alde guztietatik, zibilizazioaren sorlekua baita. Hor dago gauza askoren jatorria; nekazaritzarena, erlijioarena, filosofiarena...

Kurduen abagunea dela esaten hasten da zure liburua. Zeharo aldatu da egoera.

Behin kurdu batek esan zidan ametsik goxoenean ere ezingo zutela autonomia lortu. Aurkariak dituzte leku guztietatik, hortaz, estatu propio bat izateko aukera pentsaezina zen, baita autonomia eskuratzekoa ere. Egun Sirian eta Iraken duten egoera irudikatu ere ez zuten egiten. Kurduena defentsa borroka izan da batez ere, jazarpena eta genozidioa geldiarazteko borroka, baina iraultza arabiarren abaroan mesede egin dien abaguneak sortu dira. Nazioartea kurduen kontrako genozidioaren konplize izan da, baina, behingoz aintzat hartu beharko luke herri hau. Ez dago besterik.Totalitarismoak babesteari utzi behar diote potentziek, sistema politiko demokratikoagoen alde, eta aniztasun kulturala eta erlijiosoak aitortu.

Ibilbide profesional oparoa daukazu: Efe, Diario 16, El Mundo. Ze beste gatazka jorratu dituzu?

Ameriketan urtebete egon nintzen lanean, Mexikotik Boliviara. Berriemaile. Gero Egipton eta Zipren. Azken gatazka horrek ere asko erakarri nau, konplexutasunagatik berriz ere, bi komunitate aurrez aurre... Granada uhartean ere izan nintzen, Kariben, Reaganen inbasioaren ostean.

Nola ikusten duzu lanbidea?

Ez da erraza erantzutea. Guk geuk ez dakigu zer gertatzen ari den. El Mundo-ko sortzaileetako bat naiz, eta jada laugarren edo bosgarren lan erregulazio espedientea zabaldu dutela ikusteak berak erakusten du zein egoeratan dagoen lanbidea. Irrigarria da zer ordaintzen den. Uste dut kazetaritza klasikoa krisian dagoela, komunikabide klasikoak krisian daudela, eta inork ez dakiela zer norabide hartuko duen honek.

Kazetaritzak eraman al zintuen historiara?

Neurri batean, bai. Nafarroako familia karlista bateko semea naiz. Aitak aldizkari bat argitaratzen zuen, frankismoan alderdi karlistaren organo ez-ofizial bilakatu zena. Horren inguruan lan bat egiteari ekin nion, baina aldizkaria irakurtzen hasi nintzenean ikusi nuen atzean bazegoela zerbait gehiago, karlismoaren fenomenoa oso konplexua zela, eta,kurduekin bezala, estereotipo asko zegoela, orokortzeko joera zegoela, eta karlismoa benetan zenaren irudi desitxuratua zabaltzen ari zela. Karlismoa inoiz ez da izan izaera klasikoko alderdipolitiko bat, gehiago izan da interes ezberdineko pertsonen bilkura bat. Eta hor hasi nintzen historiara gerturatzen. Karlismoak gerra zibilaren ostean izan zuen jarrera politikoaz egin nuen tesia.

Aita karlista eta zu komunista...

1983an utzi nuen alderdia. Ordutik, ez dut ezein erakunde politikotan parte hartu. Aita karlista zen, eta, pertsona erlijiosoa bazen ere, komunismoaren ezkerrean zeuden jarrerak zituen. PCko kide nintzen garaian, eztabaida asko nituen aitarekin, eta gogoratzen dut nola ikuspuntu sozial edo politikotik ezkerraren ezkerrean zegoen. Frankismoaren kontra zegoen atalekoa zen. Etxean, frankismoaren kontra egotea zerbait ia patologikoa zen, gorroto sentimendua handia zen. Javier de Borbon Parmaren jarraitzailea zen. Francok karlismoa traizionatu zutela uste zuten. Arnedon egokitu zitzaion aitari lana gerra zibilaren ostean. Militarra zen. Jose Antonioren irudi bat zuen bulegoan, eta buelta eman zion. Kalean geratu zen hiru seme-alaba txikirekin.

Elizondon sortua zara zu.

Bai, baina urte eta erdiz baino ez ginen bizi izan han. Aita etengabe aldatzen zuten lekuz.

Montejurrako gertakarien 40. urtemugaren harira, karlismoa ikertzera bueltatu zara, ezta?

Azkenean, dena berdina da: Libano, Ekialde Hurbila, karlismoa, komunismoa... Kontatu ez diren historia asko dago kontatzeko. Asko dago ikertzeko, artxibo eta dokumentazio asko begiratzeko. Oraindik ez dago esanda azken hitza. Ez karlismoaz, ez eta erbesteratu ziren errepublikanoez ere.

Karlismoaz idatzi dudan lanaren bidez azaleratu dut estatuaren aparatuaren inplikazioa. Molestatzen zien adar bat, aurkari bat, bukatu nahi zuten Suarezek, Fragak eta Juan Carlos erregeak. Oposizioaren artean, erregea auzitan zegoen, frankismoaren ondorengo gisa ikusten zen, eta karlismoak monarkiaren beste ikuspegi bat zuen, borboitarren guztiz kontrakoa; konfederalismoaren ideiarekin bat zetorren, hau da, errepublika independentez osatutako monarkia nahi zuen. Nazio edo erreinu bakoitza modu independentean gobernatzearen alde zeuden, foruen bidez, eta monarkia elementu bateragarria zen. Suitzako kantoien moduko bat. Baina eredu horrek molestatzen zuen. ETAk atentatuak egiten hasi aurretik, Montejurran beti pankarta bat zabaltzen zen,non hauxe irakur zitekeen: ETAren kontra foruak, ez indarra. Karlismoak lurralde antolaketari dagokionez duen planteamendu federal horri kasu egin izan baliote, seguru asko, orain ez genuke izango ez arazo katalanik ez arazo euskaldunik. Nazio bakoitza bere kabuz gobernatuko litzateke.