«Kontraesanezko helburu eta emozio pila bat da pertsonaia bat»

Hilabete eta erdi da azkenengo filma grabatu zuela, Mexikon, baina muntaketa lanak geldi daude konfinamendua dela eta. Madrilgo bere etxetik egin du solasaldia Ana Diez Diaz zinema zuzendari nafarrak (Tutera, 1955), telefonoz. Filmak ez ezik, eskolak ere zuzentzen ditu: zuzendaritza irakasten du ECAM Madrilgo zinema eta ikus-entzunezko eskolan, eta errealizazioa Carlos III unibertsitatean. Ander eta Yul, Todo está oscuro eta Paisito filmen egilea da, besteak beste. Errealitatea fikzionatzeaz eta fikzioaren errealitateaz mintzatu da. «Istorioak sortzea eta aktoreak zuzentzea izugarri maite dut. Margolari batek koadro bat egiteko koloreak erabiltzen dituen bezala, nik emozioak egiten ditut aktoreen eta enkoadraketen bidez».

Tuteran sortu arren, gazte joan zinen Iruñera bizitzera?

8 urte arte bizi ginen Tuteran. Oroitzapen urrunak ditut; han familiarik ez dudanez, ez da itzultzeko tokia izan. Ebro gogoratzen dut, ozeano bat iruditzen zitzaidalako, eta argia. Beti eman dit atentzioa argiak. Iruñea askoz ere grisago, euritsuago eta hotzagoa da. Toki argitsuak maite ditut. Madrilek badu argia, adibidez.

Nola gogoratzen duzu gaztaroko Iruñe hura?

Orain baino hotzagoa. Kulturalki oso aktiboa zen, zineklubengatik eta Nafarroako Aurrezki Kutxaren erakusketa aretoagatik. Han ezagutu nuen Bacon, 13-14 urterekin. Pintura erakusketa berritzaileak, kultur jarduerak, Iruñeko Eskola... Etorkizun handiko hiri bat zen; etorkizun bat zuen, orain baino etorkizun handiagoa. Arte topaketak [1972an] eromena izan ziren, ordura arte egindakoaren gailurra. Toki fisikoak zeuden eta jende mugitua eta prestatua, baina behera etorri zen hori guzia. Hiria ongi da, bizi kalitate oso ona du, baina aukera gehiago zituen.

Giro horrek eragina izan zuen zure zinema zaletasunean?

Zineklubak mundurako leihoak irekitzeko aukera ziren, batez ere Lux zinekluba, etxetik gertuen nuena. Asko joaten nintzen zinemara, eta geroko solasaldiak maite nituen. Baina inoiz ez nuen zinema egitea pentsatu Iruñean. Eskolarik ere ez zegoen orduan.

Medikuntza karrera bukatuta, doktoretza Mexikon egitekoa zenuen. Baina gidoia goitik behera aldatu eta zinema eskolan sartu zinen. Zergatik?

Zinemaren bidez gerturatu nintzen besteengana lehen aldiz. Eta ez leihatilak lehertzen dituen zinema komertzialaren bidez, baizik eta alternatiboa, planteamendu sakonagokoa. Bestelako egitura narratibo bat zuen zinemara ohitu nintzen, eta zaletu. Emozioak adierazteko bide aparta iruditu zitzaidan. Herrialdez aldatzean, beste zerbaiti ekitea erabaki nuen. Medikuntzara ez naiz inoiz itzuli, nahiz eta interesa badudan, eta tarteka tentaldirik izan, zinema ez baita lan oso egonkorra.

Mexikon emandako denborak markatu zintuela dirudi.

Modu askotan markatu nau: lana aldatu nuen, eta munduari aurre egiteko modua. Beti interesatu zait bestea, istorioak aditu edo begiratzea. Munduaren ikuspegia ere aldatu zitzaidan, basakeria baitzen Iruñetik Mexiko hirira joatea: bizitzeko manera eta egitura sozial konplexu hori, miseria eta diferentzia sozial oso nabarmena. Eta kultura: kultura oso aberats eta indartsua dute, baita herri kultura ere. Seguruenik han egon izanak badu zer ikusirik Kolonbian, Kuban, Dominikar Errepublikan eta Uruguain grabatu izanarekin. Latinoamerikak liluratu ninduen.

Baina itzultzea erabaki zenuen. Zer aurkitu zenuen bueltan?

Soilik lau urtez egon nintzen kanpoan, baina Espainia goitik behera aldatu zen, onerako; ez nuen ezagutzen. Industria birmoldaketak hunkitu ninduen: hirietako eta gizarteko paisaiak aldatzen ari ziren. Gainera, heroina toki askotan sartuta zegoen.

Ohartu nintzen hemen egokitzea oso zaila zela atzerrian ikasi ondotik, are gehiago Latinoamerikan. Zinema oso lan endogamikoa da, taldeak egiten direlako; jendea ezagutu behar duzu. Azkenean, Angel Amigok lana eman zidan euskarazko ipuinen telebistarako egokitzapen batean. Zuzendari laguntzaile aritu nintzen zenbaitekin, baina banuen adin bat, eta pentsatu nuen: «Zer ari naiz kaleak mozten, castingetara deitzen...?». Uzteko zorian nintzela proposatu zidan Amigok film bat zuzentzea. Hor hasi zen Ander eta Yul.

Film horrekin egin zinen ezagun. Donostiako aurkezpenean ez zenuen jaso ez txalorik ez txisturik. Nola geratu zinen?

Lanez aldatzea pentsatu nuen. Fikziozko lehen filmarekin publikoaren aurrean jartzea oso gogorra da, zalantza handiak dituzu. Oso harrera hotza izan zen. Kontua da prentsak bestela erantzun zuela: kritikari askori Euskadin gertatzen ari zenaren isla interesgarria iruditu zitzaion. Filma ez zela manikeoa azpimarratu zuten, barnetik kontaturik zegoela. Izan zuen ibilbidea, film garrantzitsua izan zen, baina gerora film madarikatu bihurtu zen: Espainiako telebistan ez zuten eman hogei urte geroago arte edo [ekoizleetako bat zen].

Heroinaren gaia tabu da oraindik ere.

Bai, gauza asko dira tabu oraindik. Nik banuen proiektu bat: Yul 35 urte geroago Euskadira bueltan. Inori ez zitzaion egokia iruditu. Egia esan, jendeak heroiak eta gaizkileak ikusi nahi ditu. Oraindik egiteke dago Euskadin bizikidetza hainbeste kolpekatu zuten berunezko urte lazgarri horiek interpretatuko dituen filma. Beste gertakari historikoekin badira erretinan geratzen diren filmak, analisi zentzuzkoak, interesgarriak eta manikeismorik gabeko tramarekin.

Horrelako film bat egiteko aukerarik izanen litzateke orain?

Orain ere zaila litzateke, baina garai hartan ere ez dakit nola izan zen posible. Bada gauza bitxi bat: [Espainiako] Barne ministerioak ez zigun Poliziaren ikurrik erabiltzen utzi, beste filmetan ez bezala. Kontua da gai horrek ez duela interesik; oraingoz, soilik du interesa asko sinplifikatzen bada, eta niri gauza sinpleak ez zaizkit gustatzen. Nik zera egiten dut: errealitatea pertsonaiengan jarri, eta guzien artean saia gaitezen ondorioak ateratzen.

Sinplifikazioa da nagusi?

Badago errealitatearen sinplifikazio eta berrinterpretazio bat oso urduri jartzen nauena. Ez dut telesailik ikusten, baina, adibidez, Narcos. Eskoletan esaten dudanean «Pablo Escobar hil zenean», denak kexaka spoiler egiten dudalako. Nola? Baina hori da-eta errealitatea. Fikzioaren bidez egiten den errealitatearen interpretazioa oso perbertsoa iruditzen zait; manipulatzen du, eta berriz ere heroiak eta gaizkileak ditugu. Kezkatzen nau. Ekoizle eta plataforma batzuek errealitatea interpretatzeko lizentzia dute, eta hainbeste kontsumitzen direnez, bada, egoera zaila da.

Zuzendari berririk onenaren Goya saria irabazi zenuen. Zer eragin izan zuen horrek?

Une hartan ezustekoa izan zen. Lanari dagokionez, garai hartan ez zen hainbesterako saria jasotzea. Orain uste dut badela film bat sustatzeko eta karrera hobeto joateko bultzada handia.

Zure filmetan heriotza agertzen da beti. Zergatik?

Indarkeriazko heriotzak, norbaiten aginduei jarraikiz inposatzen denak, izugarri hunkitzen nau. Hori interpretatzeak zoratzen nau. Nire lehenbiziko dokumentala lau seme-alaba hiltzeagatik akusatutako emakume bati buruzkoa zen. Fanatismoak eta beste bat hiltzera eramaten zaituzten emozio kontrolagaitzak, horrekaztoratzen nau. Sentimendu edo egoera dramatiko horien inguruan ibiltzera narama.

Ezkortasuna da, edo gatazkan oinarritzen den errealitatearen egiaztapen hutsa?

Gatazkarik gabe ez dago bizitzarik. Egia esan, norbere burua aztertzea zaila da, baina, pentsatzen dut gatazka hori gainditu nahi dudala, edo horrelako egoera bati aurre egin behar ez izateko analisi elementuak izan nahi ditudala.

Historia pertsonen istorioen bidez kontatzeak zer onura du?

Nik ez dut prozesu sozial bat edo doktoretza ikerketarik egiten Urugai, Kolonbia edo Euskadiko gizarteak soziologikoki aztertzeko. Oso istorio pertsonalak dira, eta errealitateko gatazkarekin bat egiten dute. Pertsonaiek dituzten harreman gertuenak egoera soziopolitikoan nahasten dira.

Manikeismoa saihesten duzu; ez dituzu maite pertsonaia onak eta txarrak. Zein da kaltea?

Ez zaizkit interesatzen heroi eta gaizkileen istorioak, errealitatean beti daudelako ñabardura anitz. Erabaki guzien oinarrian ona edo txarra balego, oso erraza litzateke. Arazoa dilema moralak dira: gaitzenetan txikiena, besteri eragiten ez dien ongia... Istorio interesgarrienak dira pertsonaiei aukeratzeko zailak diren dilema moralak eskaintzen dizkietenak. Horrek hobeto islatzen du bizitza. Bizitza pantailara eraman nahi dugu, eta niretzat bizitza gehiago da dilema bat, zuri edo beltz aukeratzea baino.

Zer elementu dira garrantzitsuak pertsonaiak eta haien dilemak eraikitzeko?

Saiatzen naiz pertsonaiak karakterizatzen istorioaren arabera. Kasu guzietan errealitatea ikertzeari ekiten diot. Zertzelada asko behar dira dilema moral hauek eraikitzeko. Haur sikarioa ez da jendea hiltzen duen haur gaizto bat; ez da pobrea dela; beste balio batzuk dira gizarte horretan inposatzen direnak. Garai hartako desegituraketa sozialaren balio moralak zirela eta, 15 urteko haur baten helburu bakarra motor bat izatea izan zitekeen, eta horretarako hil. Bere eredu sozialek hiltzen zuten, eta diru asko zuten. Errealitatea asko aztertu behar da, eta gero agertzen dira pertsonaiak. Pertsonaia bat ez da teoria bat, kontraesanezko emozio pila bat eta helburu pila bat baizik.

1990eko urteetan irakasle hasi zinen. Nolakoa izan zen klaseak zuzentzera pasatzea?

Zaila, ez baita berdin zinema egitea edo zinema irakastea. Hasieran pentsatu nuen ez nekiela deus ere. Pentsatzen duzu zuzentzea oso intuitiboa dela, emozionala, baina gero hori metodologizatu behar duzu. Zinemagile pila baten obra ikasi eta aztertzea da modu bakarra. Hezkuntza erabilgarria da bide ezberdinak irakasten baditu eta zeure buruari aurre egitera behartzen bazaitu zer kontatu nahi duzun jakiteko.

Orain zertan ari zara?

Mexikon grabatzen egon gara: oraingoz A quien cierra los ojos du izenburua. Dena eskola batean gertatzen da, eta han gizakiak jasaten dituen indarkeriak agertzen dira: arauena, instituzioena, klasista... Bizitzari modu dualean erantzuten ahal dion heldu biolento bat sortu dezaketenak. Esperientzia liluragarria izan da, eta Mexikora itzularazi nau.