Eskuan karpeta bat duela agertu da Begoña Garmendia (Lucena, Espainia, 1957) Beizamako udaletxe parera (Gipuzkoa). Gaur egun, herriko zinegotzia da, baina alkate ere izana da, 2011tik 2015erako agintaldian. «Beizamako unibertsitatea agertzen bada, bikain!», esan dio argazkilariari. Ez da erraza hark egindako lanak laburtzea, arlo askotan aritua baita: udal idazkaria izan da lanbidez, baina abokatu ere bai, eta ibili da euskararen alde, mugimendu feministan eta politikan ere. Hark ere zalantza egin du bere burua nola definituko lukeen galdetuta: «Ez dakit, egia esateko; herrigintzan aritutakoa jarri. Idazkariarena lan berezia da, baina nik beti enfokatu dut herrigintzaren aldetik; feminismoan ere bai...».
Andaluzian jaio zinen, aitak ihes egin behar izan zuen eta.
Bai, aita ordiziarra zen [Gipuzkoa], eta gudari sartu zen faxistek estatu kolpea eman zutenean. Heriotza zigorra izan zuen, betirako kartzela ezarri zioten... baina Andaluziara ihes egitea lortu zuen. Han, nire amarekin ezkondu zen; ama andaluziarra zen. Nire ahizpa zaharrena jaioa zela, Ordiziakoek Bilore lantegia ireki zuten Lucenan, eta hirurak joan ziren hara; han jaio nintzen ni.
Nola gogoratzen duzu haurtzaroa?
Oso haurtzaro zoriontsua izan nuen. Fabrikaren inguruan bizi ginen, baina baratzeak geneuzkan, igerilekutxo bat... Herritik aparte bizi ginen, oso libre. Moja batzuengana joaten nintzen eskolara, baina oso modernoak ziren; misiolari joaten ziren Kolonbiara, eta nik ere nahi nuen! [barrez].
Bazenekiten zergatik zeundeten han?
Gure aitak sekula ez digu ezkutatu bere bizitza, eta txiki-txikitatik genekien zergatik geunden han, zer gertatu zitzaion aitari. Gerra, kartzela, frankismoa… Gure etxean denari buruz hitz egiten zen. Haurtzaroa hala definituko nuke: zoriontsua eta, neurri batean, kontzientea. Hemen ikusi izan dut etxe askotan ez dela gerrari buruz hitz egin; beldurragatik, pentsatzen dut.
«Gure belaunaldian, oso azkar hasten ginen politikan. Gogoratzen dut 13 urterekin joan nintzela lehenengoz manifestazio batera»
Noiz etorri zineten Euskal Herrira?
1966an, 9 urte neuzkala, Ordiziara. Hasieran, talka handia izan zen niretzat, hona etorri nintzenean un perfecto cordobés [Kordobako gaztelania peto-petoa] hitz egiten nuen eta; manchurriana nintzen. Gerora, hori landu ahal izan dut: migrazio prozesuaren konplexutasuna, kulturen arteko elkar ulertze zail hori, gaztelaniaren inposaketa... Urteekin ikasi egin dut bi aberriekiko maitasuna uztartzen. Denborarekin, jendea konturatu zen noren alaba nintzen, eta orduan desagertu zen istorio hori.
Nolakoa zen garai hartako giroa?
Gure belaunaldian, oso azkar hasten ginen politikan. Gaztelaniaz, noski. Gogoratzen dut 13 urterekin joan nintzela lehenengoz manifestazio batera. Ordizian nengoen, eskolan, eta Burgosko [prozesuko] epaiketak izan ziren. Eskolan, asanblada moduko bat egin genuen, eta plazara joan ginen, protestara; kuartela hortxe zegoen, eta guardia zibilak etorri ziren, metraileta eta guzti. Hori izan zen aurreneko talka.
Orduan hasi zinen kontzientzia politikoa garatzen?
Hurrengo urtean, 14 urterekin, lagun batzuek esan zidaten talde bat biltzen zela Euskal Herriko historia aztertzeko. Martin Ugalderen liburua eman ziguten aurrena, eta, segidan, marxismoari buruzkoak. Ikasten hasi ginen, talde batean. Gero, Oargi eratu genuen, eta, 16 urterekin, bilerak egiten genituen. Baina baita jarduera kulturalak ere, San Joan bezperako gaua... Egoera politikoa oso bizia zen: grebak zeuden, manifestazioak... Baina, aldi berean, klandestinitate handia.
Non kokatu zinen zu?
Gu abertzale ezkertiarrak ginen. Konfrontazio handia zegoen, gauza oso gogorrak gertatu ziren, baina, zorionez, konfrontazio hori gainditu da; nolabait elkar ulertzea lortu dugu, eta hori oso pozgarria da. Egoerak hartara behartuta ginen gogorrak: torturak, atxiloketak, heriotzak, kartzela zigorrak... zeuden, edozein gauza egiteagatik: panfleto batzuk botatzeagatik, pintaketa bat egiteagatik...
«Gau eskola zegoen Ulian, eta orduan hasi nintzen euskara ikasten: Euskal Herriaren, independentziaren, sozialismoaren alde... Prozesu kontziente bat izan zen»
Eta testuinguru hartan joan zinen Donostiara?
Zuzenbidea ikastera joan nintzen; Franco oraindik bizirik zegoen. Ikasle mugimenduan ibiltzen ginen, eta, gero, bakoitzak ahal zuen eta aukeratu zuen tokian. Bigarren urtean, Uliara joan nintzen bizitzera. Gau eskola zegoen han, eta orduan hasi nintzen euskara ikasten: Euskal Herriaren, independentziaren, sozialismoaren alde... Prozesu kontziente bat izan zen.
Nola gogoratzen duzu ikaste prozesua?
Ulian lagun talde bat sortu genuen, eta, hasieran, kristoren lotsa ematen zidan euskaraz hitz egiteak. Gainera, betiko graziosoak ere topatzen dituzu, eta barregarri uzten zaituzte hanka sartzen duzunean. Baina, halako batean, hitzarmen bat egin nuen kuadrilla horrekin: esan nien euskaraz hitz egingo genuela, eta euskaraz egiten ez banien ez erantzuteko. Arre edo iso.
Eta lortu zenuen.
Bai, beti esaten dut euskararen gramatika gau eskoletan ikasi nuela, baina hitz egiten Errezilen [Gipuzkoa]. Idazkari gisa, han izan nuen lehendabiziko lanlekua. Lehenengo osoko bilkurara joan nintzenean, hitz egiten hasi ziren, eta... ez nuen tutik ere ulertzen! Hurrengo egunean, alkateari esan nion esplika ziezadala gutxi gorabehera zer esan eta erabaki zuten.
Baina, idazkari hasi baino lehen, abokatu aritu zinen, ezta?
Bai. Zuzenbidea bukatu nuenean, abokatu gisa praktika ikasten ibiltzen ginen, beste abokatu batekin. Iñaki Esnaolarekin egon nintzen ni, eta asko ikasi nuen. Abokatu gisa, batez ere emakumeekin lan egin nuen: banaketetan, dibortzioetan, bortxaketetan akusazio gisa, droga menpekotasunaren arloan...
«Gaur egun, feminismoa identitatearen parte da ezker abertzalean, eta oso pozgarria da hori. Baina oraindik lan asko gelditzen da egiteko, zalantzarik gabe»
Orduan murgildu zinen mugimendu feministan?
1978an proposatu zidaten emakumeen erakunde bat antolatzea. KASen barruan hainbat erakunde zeuden, eta emakumeen ikuspuntua zuen bat falta zen, batzuen ustez. KAS Emakumeak erakundea eratu genuen orduan, nahiz eta ez geunden KASen.
Zertan aritu zineten?
Gure ekarpen handiena izan zen zapalkuntza hirukoitzaren teorizazioa egitea: klase zapalkuntzaren, nazio zapalkuntzaren eta sexu zapalkuntzaren arteko harremanak lantzea, eta garai horretan zegoen borroka independentista eta sozialistan txertatzea. Euskadi ez-patriarkala planteatu genuen helburu estrategiko gisa: norberaren gorputzaren kontrola, sexu harreman eta harreman afektibo libreak izateko eskubidea, sexuaren araberako lan banaketa amaitzea, abortu librea eta doakoa...
Eta Aizan ere sortu zenuten.
Bai. Gainontzeko emakumeen asanbladek edo mugimendu feministako beste erakundeek agian ateratzen ez zituzten gaiez hitz egiten genuen han. Adibidez, emakumeek espetxeetan zuten egoeraz, tortura sexistez, bortxaketez, talde parapolizialetako kideek egindako gerrako bortxaketak... Aizan 1988an desegin zen. Gaur egun, feminismoa identitatearen parte da ezker abertzalean, eta oso pozgarria da hori. Baina oraindik lan asko gelditzen da egiteko, zalantzarik gabe.
Noiz utzi zenuen abokatutza?
Donostiako zinegotzi izatea proposatu zidatenean, 1987an. Baietz esan nuen, eta lan handiegia zen abokatu lanarekin bateratzeko. Beraz, bizimodu bat aukeratu behar izan nuen, eta udal idazkariarena aukeratu.
«Eusko Legebiltzarrean gehiengoa egongo litzateke Enplegu Publikoaren Legea aldatzeko. Baina, nonbait, gehiengo horrek eta itun politikoek norabide desberdinak dauzkate»
Udalek euskara hutsean funtziona zezaten ere lan handia egin duzu.
Batzuetan ezin duzu dena kontrolatu, dena ez dago zure esku: Errezilen, Azkoitian edo Usurbilen [Gipuzkoa], adibidez, errazagoa da, herri euskaldunagoak dira eta. Tolosan [Gipuzkoa], ez hainbeste. Denetariko jendea dago.
Zer deritzezu euskara eskakizunen aurkako epaiei, oldarraldiaren testuinguruan?
Enplegu publikoarekin lotuta, hemen arazo nagusi bat dago: Katalunian, Galizian eta Valentzian funtzio publikoa arautzen duten legeek berez ezartzen dute hizkuntza ofizial guztiak jakin behar dituzula enplegatu publikoa izateko. Segun eta zer lan duzun, noski, ez beti neurri berean. Baina hemen ez dago halakorik, eta hori ordaintzen ari gara. Eta horren erantzuleak hor daude. Eusko Legebiltzarrean gehiengoa egongo litzateke legea aldatzeko. Baina, nonbait, gehiengo horrek eta itun politikoek norabide desberdinak dauzkate. Euskal Enplegu Publikoaren azken legea 2022koa da, eta aukera bat izan da hori txertatzeko.
UEMAren sorrerako estatutuak idazteko lanetan ere parte hartu zenuen, ezta?
Bai, 1999ra arte lan egin nuen Errezilen, eta horretarako laguntza eskatu ziguten udal idazkarioi. Orduan, UEMAko lehen estatutuak idazteko lanetan parte hartu nuen. Aldi berean, idazkari kontu-hartzaile izateko oposizioak atera nituen.
Gerora, makina bat herritan ibili zara idazkari.
Errezildik Usurbilera joan nintzen. Herri euskalduna, erabat. Nire lanaren parterik handiena euskaraz egin dut. Oso pozik egon nintzen Usurbilen, ilegalizazioa etorri arte.
«Hura gertatu zen [ETAk Ordoñez hiltzea], eta kontzientziak eskatu zidan hori egin nuen, politikoki ikusten nuen hori. Kito»
Nola eragin zuen zure lanean?
Ni udal idazkaria nintzen, profesionala, eta, noski, lan egin nuen, edo saiatu nintzen, behintzat. Oso esperientzia txarra eduki nuen kasu horretan; ez gai politikoengatik, pertsonalengatik baizik. Konfiantza falta handia zegoen profesionalon lanari zegokionez. Gero, kasik jazarpenezkoa zen egoera batera pasatu ginen. Orduan, 5.000 biztanletik gorako herrietan lan egiteko oposizioak atera nituen, eta Azkoitira joan. 2017an, berriz, Tolosara. Pena handiz, baina abenduan jubilatu nintzen, 67 urterekin.
Errezilen idazkari zinela sartu zinen Donostiako Udalean, 1987an, HBko zinegotzi gisa, ezta?
Bai, beste fase bat hasi nuen Donostian, zinegotzi gisa. Hasieran, gizarte zerbitzuetan, baina, gero, segidan, Zuzenbidea ikasia neukanez, hirigintzara bidali ninduten. Egia esateko, zortzi urtean egon nintzen, eta lan asko egin nuen. Niretzat oso garrantzitsua zen beti zalantzan jartzea gertatzen zen hori, baina baita alternatibak eskaintzea ere, arlo askotan: etxebizitzan, kulturan, gizarte zerbitzuetan...
Nolakoak izan ziren urte haiek?
Intentsitate handikoak. Konfrontazio handia zegoen: borroka armatua indarrean zegoen, eta oso garai zailak izan ziren, gogorrak.
ETAk Gregorio Ordoñez hil zuenean zinegotzi zinen, eta gaitzetsi egin zenuen...
Badakizu zer gertatzen den? Niri komunikabide batzuek beti deitzen didatela urtarrilean. Oraingoan, adibidez, La Sexta-tik deitu zidaten. Ez nintzen haiekin harremanetan jarri ere egin. Hura gertatu zen, eta nik kontzientziak eskatu zidan hori egin nuen, politikoki ikusten nuen hori. Kito. Eta hori momentu jakin bat da historian, eta nire bizitza politikoan. Oraingo egoera oso bestelakoa da, eta, zorionez, gauzak beste bide batetik joan dira; orain, borroka politikoak okupatzen du borroka, baita herri mugimenduak ere, ahal duen moduan.
«[Beizaman] Beti landu izan ditugu formulak ikuspuntu desberdinekoen artean adostasunak lortzeko»
Nolatan etorri zinen Beizamara?
Amodioagatik; horixe da arrazoia [barrez]. Errezilen nengoela askotan ibiltzen nintzen hango jendearekin, Tolosaldekoekin... eta pertsona bat ezagutu nuen, beizamarra, eta erabaki genuen elkarrekin bizitza proiektu bat aurrera eramatea.
Aldaketa handia izango zen, hiritik herri txiki batera...
Pentsa: aurreneko neguan kristoren elurtea izan zen, kristorena! [barrez]. Orduko egoera oso desberdina zen: urik gabe eta argindarrik gabe gelditu ginen. Pentsatu nuen: «Nora etorri naiz ni?» [barrez].
Zer giro topatu zenuen Beizaman?
Beizaman ere konfrontazio handia zegoen garai hartan, baina oso biztanle gutxi ginen. Dinamika horrekin jarraituz gero, erraz iragar zitekeen zein izango zen etorkizuna: herri gisa desagertu egingo ginen. Ni harro nago gauza batez: bi ideologietako jendea elkarrekin hitz egiten hasi ginen. 2007ko udal hauteskundeetan hautagaitza bateratua atera zen, eta ordutik halaxe gaude. Beti landu izan ditugu formulak ikuspuntu desberdinekoen artean adostasunak lortzeko.
Gaur egun zinegotzi zara, eta alkate ere izana zara.
2007tik 2011ra zinegotzia izan nintzen, 2011tik 2015era alkatea, eta, orain, berriz, zinegotzia. Eta nahikoa, e? Gehiago ez! [barrez].
«Oso injustua dela uste dugu: gu ez gaude energia eolikoaren kontra, baina gure herrian bizitzearen alde gaude»
Zer erronka dituzue orain?
Erronka oso handia jarri digu energia berriztagarrien lurralde plan sektorialak, makroegitura bat diseinatu baitute herritik oso-oso gertu dagoen eremu batean, eolikoak jartzeko. Uste dugu oso injustua dela; gu ez gaude energia eolikoaren kontra, baina gure herrian bizitzearen alde gaude. Eta ikusten dugu makroazpiegitura hori kaltegarria dela.
Eta, aurrera begira, zer asmo edo erronka duzu zuk pertsonalki?
Deskantsatu egin behar dut, eta konturatzen naiz. Zurrunbiloan sartzen ari naiz, eta pixka bat gelditu beharra dut. Puntua egiten dut. Bizkarrari ere kasu egin behar diot, eta agian gorputzari arreta handiagoa jarri behar nioke, ariketa egin, eta abar. Eta familiari ere bai. Bestela, ikusiko dugu.
